Το σώμα μας είναι μια εκπληκτική μηχανή που πραγματοποιεί εκατομμύρια διεργασίες ταυτόχρονα, χωρίς εμείς να σκεφτόμαστε ή να δίνουμε εντολή για να συμβούν.
Η κόρη των ματιών μας διαστέλλεται και συστέλλεται ανάλογα με την ένταση του φωτός στο περιβάλλον, η καρδιά μας χτυπάει με έναν ρυθμό που προσαρμόζεται στις ανάγκες των οργάνων για αίμα, τα έντερα μας και το στομάχι μας κινούνται για να προωθήσουν την τροφή, ορμόνες εκκρίνονται όταν πρέπει και όσο πρέπει ενώ εκατομμύρια χημικές αντιδράσεις λαμβάνουν χώρα, χωρίς εμείς να έχουμε κάποια ενεργή συμμετοχή σε αυτές τις διαδικασίες.
Μέσα από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης το ανθρώπινο σώμα έχει προσαρμοστεί και έχει προγραμματιστεί γενετικά ώστε να αντιδρά με συγκεκριμένο τρόπο ανάλογα με τις περιστάσεις.
Αντίστοιχα γενετικά προγράμματα ενεργοποιούνται σε συνθήκες που απειλούν την επιβίωση μας. Αυτόματοι μηχανισμοί τίθενται σε λειτουργία για να μας βοηθήσουν και να αυξήσουν την πιθανότητα επιβίωσης μας σε μια δύσκολη κατάσταση.
Το σύνολο των ορμονικών αντιδράσεων που συμβαίνουν στο σώμα μας ως απάντηση σε μια απειλή για την επιβίωση ονομάζεται Στρες.
Αυτόματοι Βιολογικοί Μηχανισμοί
Οι παραπάνω γενετικά προγραμματισμένοι μηχανισμοί αναπτύχθηκαν και υπάρχουν με σκοπό να βοηθήσουν στην επιβίωση μας.
Φανταστείτε ότι βρίσκεστε έξω στη φύση και ξαφνικά δέχεστε την επίθεση ενός άγριου ζώου. Το σώμα μας αντιδρά άμεσα, αυξάνει την έκκριση αδρεναλίνης και κορτιζόλης, αυξάνει την καρδιακή συχνότητα και την ταχύτητα μεταφοράς οξυγόνου από τους πνεύμονες προς το αίμα. Δεν υπάρχουν περιθώρια για λάθη, ή θα γλυτώσουμε ή θα μας φάει.
Αυτός είναι και ο λόγος που το σώμα σε τέτοιες περιπτώσεις εξαντλεί και υπερβαίνει τα όρια του με σκοπό να διορθώσει τις απώλειες και να επουλώσει τις πληγές σε δεύτερο χρόνο, όταν θα έχει την ευκαιρία και αφού θα έχει επιβιώσει. Σε αυτή τη φάση ενεργοποιούνται μηχανισμοί που ευνοούν την ανάκτηση δυνάμεων, πέφτουν τα επίπεδα ενέργειας και αυξάνεται η όρεξη.
Έχουμε λοιπόν όλοι μας, βιώσει ή παρατηρήσει ότι για να επιτευχθεί η επούλωση σε αυτές τις περιπτώσεις η ξεκούραση και η καλή τροφή είναι αναπόσπαστο μέρος οποιασδήποτε αποτελεσματικής θεραπείας.
Πως γίνεται όμως αυτοί οι μηχανισμοί που εξελίχθηκαν για να μας βοηθήσουν και επέτρεψαν την επιβίωση του ανθρώπινου είδους μέχρι σήμερα, να απειλούν την σωματική και πνευματική μας υγεία;
Σκέψη και Ενδοκρινικό Σύστημα
Σε διαφοροποίηση με τα υπόλοιπα ζώα ο άνθρωπος έχει την ικανότητα της σκέψης. Είναι πλέον επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι η σκέψη επηρεάζει και ενεργοποιεί τα γονίδια και την έκφραση τους (Επιγενετική). Η γέφυρα που ενώνει την σκέψη με το ορμονικό μας σύστημα και εν συνεχεία ενεργοποιεί ή καταστέλλει τα γονίδια και άλλες λειτουργίες, είναι το συναίσθημα.
Κάθε μας σκέψη φέρνει στην επιφάνεια και ένα συναίσθημα. Κάθε συναίσθημα προκαλεί διαφορετικές ορμονικές απαντήσεις. Αν σκεφτώ μια φορά που ήρθα σε δύσκολη θέση και νιώσω το συναίσθημα της ντροπής, θα κοκκινίσουν τα μάγουλα μου. Αν είμαι θυμωμένος, χαρούμενος, οργισμένος, αδιάφορος ή θλιμμένος, διαφορετικές ορμονικές εκκρίσεις θα προσαρμόσουν τις σωματικές μου λειτουργίες με ακριβή και προκαθορισμένο τρόπο.
Το πρόβλημα στην εξίσωση προκύπτει γιατί μέσα από τη σκέψη και το συναίσθημα ο άνθρωπος μπορεί να ενεργοποιήσει αυτούς τους μηχανισμούς χωρίς να υπάρχει πραγματική βιολογική απειλή προς την επιβίωση.
Το άγχος που συνοδεύει μια δυσχερή οικονομική κατάσταση γίνεται αντιληπτό ως απειλή για την επιβίωση και το σώμα μας αντιδρά αντίστοιχα. Μπορεί για παράδειγμα να φοβηθούμε ότι δεν θα έχουμε να παράσχουμε τροφή για εμάς και την οικογένεια μας. Ένα στρες αυτού του τύπου θα μπορούσε να κινητοποιήσει τους μηχανισμούς απορρόφησης της τροφής στο έντερο και στο συκώτι και να μειώσει σημαντικά τις καύσεις σε επίπεδο μεταβολισμού καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της απειλής.
Στη φύση όμως μια σοβαρή απειλή προς την ζωή έχει συνήθως συγκεκριμένη και περιορισμένη διάρκεια. Δεν έχει προβλεφτεί βιολογικός μηχανισμός ως προς μια διεθνή οικονομική κρίση διάρκειας 2 ή 3 ετών. Δεν είμαστε γενετικά προγραμματισμένοι για κάτι παρόμοιο! Τα βιολογικά στρες μπορεί να διαρκέσουν από λίγες στιγμές έως μερικές εβδομάδες.
Το αποτέλεσμα είναι το σώμα να λειτουργεί σε κατάσταση χρόνιου στρες. Έτσι ενώ τα τελευταία 100 χρόνια έχει αυξηθεί ο μέσος όρος ζωής μας, έχουν επίσης αυξηθεί κατακόρυφα τα χρόνια νοσήματα ο καρκίνος και οι ψυχικές διαταραχές.
Δύο Βασικοί Λόγοι
Υπάρχουν λοιπόν δύο βασικοί λόγοι που οι φυσικές διαδικασίες χάνουν το δρόμο τους και καταλήγουμε να πάσχουμε από κάποιο χρόνιο νόσημα που παρουσιάζει εξάρσεις και υφέσεις.
1. Το πρώτο είναι η διάρκεια των στρεσογόνων καταστάσεων. Τα ουσιαστικά προβλήματα που αφορούν τον σύγχρονο άνθρωπο έχουν μεγάλη διάρκεια και πολλές φορές διαρκούν χρόνια και όχι λίγες μόνο στιγμές.
2. Το δεύτερο είναι ότι η τροφή μας δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να καλύψει τις βασικές μας ανάγκες, πόσο μάλλον να βοηθήσει στην επιδιόρθωση μηχανισμών κατά τη διάρκεια έντονου και μακροχρόνιου στρες.
Ο συνδυασμός των δύο παραπάνω, η μεγάλη διάρκεια του στρες και η έλλειψη των βασικών μικροθρεπτικών συστατικών που χρειάζεται το σώμα μας για να λειτουργήσει εξαντλούν οποιαδήποτε δυνατότητα του οργανισμού μας να διορθώσει και να επανέλθει σε κανονική λειτουργία.
Οι δύο Φάσεις του Στρες
Στην πρώτη φάση, κάποιο απρόσμενο και ξαφνικό περιστατικό ενεργοποιεί τους μηχανισμούς ανταπόκρισης στο στρες. Η εικόνα που παρουσιάζουμε σε αυτή τη φάση είναι ταχυκαρδία, εφιδρώσεις, υπερένταση, κρύα άκρα και μείωση των ωρών που κοιμόμαστε.
Στη δεύτερη φάση έχουμε την επίλυση του στρες. Μετά από κάποιο διάστημα ημέρες, μήνες ή χρόνια το στρες που μας απασχολεί επιλύεται με κάποιο τρόπο και το σώμα μας εισέρχεται σε μια φάση επούλωσης όπου νοιώθουμε κουρασμένοι, πεινάμε περισσότερο, γίνεται κατακράτηση υγρών και εμφανίζονται συμπτώματα όπως ζαλάδες, πονοκέφαλοι, αιμορροΐδες, ζεστά άκρα που οφείλονται στην κάθετη πτώση των επιπέδων της αδρεναλίνης και στην αυξημένη δράση του παρασυμπαθητικού μας συστήματος (το κομμάτι εκείνο του νευρικού συστήματος που αναλαμβάνει σε στιγμές χαλάρωσης και ξεκούρασης).
Τι μπορούμε να κάνουμε
Έχοντας πλέον αποκωδικοποιήσει αυτούς τους μηχανισμούς μπορούμε να δράσουμε προς την μείωση της επίδρασης που έχουν πάνω στην υγεία μας.
Για να μειώσουμε την επίδραση του στρες πάνω μας, είναι ουσιαστικό να εντοπίσουμε τον κύριο στρεσογόνο παράγοντα. Ενώ μπορεί να έχουμε πλειάδα προβλημάτων είναι συνήθως ένας ο παράγοντας που έχει αναστατώσει τις οργανικές μας λειτουργίες.
Έχει παρατηρηθεί ότι όταν εντοπίσουμε τι ακριβώς μας ενοχλεί αυτό παύει να έχει την ίδια στρεσογόνο επίδραση πάνω μας. Με τον εντοπισμό του ακριβούς στρεσογόνου παράγοντα τα αυτόματα βιολογικά προγράμματα που έχουν ενεργοποιηθεί αδρανοποιούνται άμεσα. Έχουν βέβαια αναπτυχθεί ειδικά πρωτόκολλα για τον εντοπισμό και την απενεργοποίηση τους όμως η περιγραφή τους είναι πέρα από τους σκοπούς αυτού του άρθρου.
Αυτό όμως που θα μπορούσε να κάνει μόνος του ο καθένας από εμάς, είναι μέσα από τους δεκάδες στρεσογόνους παράγοντες, να εντοπίσει το κύριο και βασικό πρόβλημα που θέτει τον οργανισμό του σε κατάσταση συναγερμού.
Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι δεν έχουν όλα τα προβλήματα την ίδια βαρύτητα. Πως μπορούμε λοιπόν να ξεχωρίσουμε ΤΟ πρόβλημα; Πρόκειται γι αυτό που σκεφτόμαστε συνέχεια, είναι το πρόβλημα που μας βασανίζει όταν πάμε για ύπνο και είναι η πρώτη μας ανησυχία με το που θα ξυπνήσουμε το πρωί.
Μόλις εντοπίσουμε την συγκεκριμένη απειλή που βιώνουμε και μας φέρνει σε μια κατάσταση συναγερμού το επόμενο βήμα είναι να καθίσουμε και να βρούμε τι μπορούμε να κάνουμε γι αυτό.
Ποιες ενέργειες μας μπορούν έστω και στο ελάχιστο να αρχίσουν να αλλάζουν λίγο την εικόνα. Δεν είναι απαραίτητες δραματικές αλλαγές, θέλουμε μια μικρή, πολύ σταδιακή και ήπια βελτίωση της εικόνας. Το σύνηθες λάθος είναι μια προσπάθεια να λύσουμε με μιας το πρόβλημα μας. Αυτό θα προκαλούσε μια βίαια αλλαγή στο αυτόνομο νευρικό σύστημα και έντονα συμπτώματα λύσης του στρες. Θα πρέπει να ξεκινήσουμε με το ελάχιστο που μπορούμε να κάνουμε. Πολλές φορές η λεπτομερής επισκόπηση ενός προβλήματος αρκεί ώστε να αλλάξει ριζικά την εικόνα.
Αν γίνουν σωστά τα παραπάνω βήματα θα νοιώσουμε ανακούφιση και χαλάρωση. Το σώμα μας θα μπει σε κατάσταση επούλωσης και θα χρειαστεί βασικά συστατικά υψηλής θρεπτικής αξίας και επαρκή ξεκούραση για να μπορέσει να βγει όσο το δυνατόν ταχύτερα από την συγκεκριμένη φάση.
Θα έχετε σίγουρα προσέξει ότι τα περισσότερα προβλήματα υγείας προκύπτουν μετά την επίλυση ενός στρες, στα σαββατοκύριακα ή στις διακοπές. Με το που λέμε "Ευτυχώς τα κατάφερα!" βγαίνουν στην επιφάνεια όλα τα προβλήματα που το σώμα μας έκανε στην άκρη μέχρι να περάσει η δύσκολη κατάσταση.
Η βιταμίνη C, τα αντιοξειδωτικά, μια καλή πολυβιταμίνη μαζί με ήπια άσκηση όπως το περπάτημα, η κατανάλωση μη επεξεργασμένων τροφών και όσο το δυνατόν περισσότερη ξεκούραση είναι στοιχειώδεις ενέργειες που μπορούν όμως να μας βοηθήσουν σε πολύ μεγάλο βαθμό.
Μπορούμε να αλλάξουμε και να βελτιώσουμε τις καταστάσεις γύρω μας και το πρώτο σημείο για να ξεκινήσουμε είναι ο ίδιος μας ο εαυτός. Αν εμείς νοιώθουμε καλά και είμαστε υγιείς μπορούμε να διαχειριστούμε τις καταστάσεις με μεγαλύτερη δύναμη και να επιτύχουμε και καλύτερα αποτελέσματα με την μικρότερη δυνατή επίδραση του στρες πάνω μας.
Dr. Δημήτρης Τσουκαλάς
Πηγές:
Nature: Metabolic Effects of Mental Stress during Over- and Underfeeding in Healthy Women
The Stress of Life. New York: McGrawHill, 1956. Rev. ed. 1976. Selye
Circulation: Mental Stress Induces Transient Endothelial Dysfunction in Humans
Effect of mental stress throughout the day on cardiac autonomic control
