ΨΥΧΟΣΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΘΗΣΕΙΣ...

Ψυχοσωματικές παθήσεις ή πως ο νούς επηρεάζει το σώμα

Με τον όρο ψυχοσωματικές παθήσεις εννοούμε τις παθήσεις της γενικής παθολογίας (που αφορούν όλες τις ιατρικές ειδικότητες) οι οποίες οφείλονται εξ ολοκλήρου ή εν μέρη σε ψυχολογικούς παράγοντες συνειδητούς ή ασυνείδητους.

Για να αποκτήσουμε μια ενδεικτική εικόνα για το πόσο διαδεδομένες είναι οι ψυχοσωματικές παθήσεις ας δούμε ποιες περιοχές της υγείας μας καλύπτουν σύμφωνα με την Αμερικάνικη Ψυχιατρική Εταιρεία, η οποία κατατάσσει τα φαινόμενα αυτά στις δέκα παρακάτω κατηγορίες:

•    Δερματικά: νευροδερματίτιδα, αλλεργική δερματίτιδα, έκζεμα, τριχόπτωση κ.ά.
•    Μυοσκελετικά: πόνοι στη μέση, κράμπες, νευρόπονοι, πονοκέφαλοι από υπέρταση, ρευματοειδής αρρίτιδα κ.ά.
•    Αναπνευστικά: άσθμα, υποτροπιάζουσα βρογχίτιδα κ.ά.
•    Κυκλοφορικά: υπέρταση, ταχυκαρδία, άλλες καρδιακές παθήσεις όπως αρρυθμία ή στένωση στεφανιαίων, ημικρανίες κ.ά.
•    Αιματολογικά: διαταραχές στο αίμα όπως αύξηση πηκτικότητας και διαταραχές στο λεμφικό σύστημα.
•    Γαστρεντερικά: έλκος, γαστρίτιδα, σπαστική κολίτιδα κ.ά.
•    Γεννητουρικά: διαταραχές στον κύκλο της περιόδου, έλλειψη σεξουαλικού ενδιαφέροντος, ψυχοσεξουαλικές διαταραχές κ.ά.
•    Ενδοκρινικά: υπερθυρεοειδισμός, ψυχογενής βραχυσωμία, ζαχαρώδης διαβήτης κ.ά.
•    Διαταραχές αισθητηρίων οργάνων: ψυχογενής πόνος κ.ά.
•    Διαταραχές νευρικού συστήματος: στις οποίες ο συναισθηματικός παράγοντας παίζει σημαντικό ρόλο, όπως σκλήρυνση κατά πλάκας κ.ά.

Αν στον κατάλογο αυτό (εξαιρετικά ελλιπή) προσθέσουμε τις παθήσεις με απαραίτητα βιολογικά αίτια, όπως τις μολυσματικές νόσους των οποίων η εμφάνιση και η ένταση  εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα του ανοσοποιητικού συστήματος, κατανοούμε το μέγεθος της επιρροής των ψυχολογικών παραγόντων (νοητικών και συναισθηματικών) στην κατάσταση της υγειάς μας.

Διότι, όπως γνωρίζουμε σήμερα, η αποτελεσματικότητα του ανοσοποιητικού μας συστήματος επηρεάζεται καθοριστικά από ψυχολογικούς παράγοντες όπως το άγχος (STRESS) και η κατάθλιψη. Σύμφωνα με πρόσφατα πειραματικά δεδομένα μπορούμε να πούμε ότι: ψυχολογικοί παράγοντες επηρεάζουν καθοριστικά την εμφάνιση και εξέλιξη παθήσεων όπως η γρίπη, ο έρπις, η φυματίωση ή ο καρκίνος. Παθήσεις που φαινομενικά δεν έχουν καμία σχέση με τη νοητική και συγκινησιακή μας κατάσταση!

Η επίδραση των ψυχικών παραγόντων σ’ αυτή την περίπτωση πραγματοποιείται μέσα από την επίδρασή τους στο ανοσοποιητικό σύστημα (φαινόμενο ψυχοανοσοκαταστολής)
και αυτό γίνεται παρ’ ότι η εμφάνιση των παθήσεων αυτών προϋποθέτει τη δράση:

α./ Παθογόνων μικροοργανισμών (μικροβίων ή ιών όπως συμβαίνει για παράδειγμα στη φυματίωση, τη γρίπη, τον έρπι, κ.ά.)
β./ Διαταραχών αναπλάσεων των κυττάρων του οργανισμού όπως συμβαίνει στις κακοήθεις νεοπλασίες (καρκίνο).Η παρουσία μόνο του εξωτερικού παθογόνου παράγοντα (μικρόβια ή μεταλλαγμένα κύτταρα) αν και αναγκαία, δεν αρκεί για να υπάρξει νόσος. (αναγκαία αλλά μη ικανή συνθήκη).
Απαραίτητη προϋπόθεση είναι, να υπάρξει και το παθογόνο εσωτερικό περιβάλλον, η αποδυνάμωση της άμυνας του οργανισμού, δηλ. του ανοσοποιητικού συστήματος, το οποίο υπό κανονικές συνθήκες καταστρέφει τους παθογόνους παράγοντες (αναγκαία και ικανή συνθήκη).

Αλλά όπως ήδη αναφέραμε, η κατάσταση λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος είναι κάτω από την επίδραση των συγκινήσεων και ειδικότερα του άγχους και της κατάθλιψης. Μπορούμε να συνοψίσουμε τα παραπάνω με ένα σχήμα:

•    1η περίπτωση: μικρόβιο + υγιές ανοσοποιητικό σύστημα = το άτομο παραμένει υγειές.
•    2η περίπτωση: μικρόβιο + εξασθενισμένο ανοσοποιητικό σύστημα = αρρώστια (το άτομο νοσεί από μια φαινομενικά “καθαρά” σωματική πάθηση).

Δεν είναι λοιπόν παράδοξο το ότι σε μια πολυκεντρική έρευνα που έγινε στις ΗΠΑ και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Gastroenterology το 1976, βγήκε το συμπέρασμα ότι η αναλογία των λεγόμενων λειτουργικών παθήσεων (ψυχοσωματικών ‘η νευροφυτικών) σε όλη την παθολογία, είναι σημαντικά μεγαλύτερη από τις αντίστοιχες οργανικές παθήσεις. Τα αποτελέσματα έχουν επιβεβαιωθεί σε εκατοντάδες ανάλογες έρευνες που προηγήθηκαν ή ακολούθησαν την προαναφερόμενη.

Το γεγονός ότι ψυχικοί, δηλαδή νοητικοί-συναισθηματικοί παράγοντες επιδρούν καθοριστικά στην υγεία μας, είναι ήδη γνωστό στη “λαϊκή σοφία” εξ’ ου και το πλούσιο ψυχοσωματικό λεξιλόγιο που χρησιμοποιούμε καθημερινά και από το οποίο αναφέρουμε ενδεικτικά μερικές χαρακτηριστικές εκφράσεις:

•    μου ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι
•    μ’ έλουσε κρύος ιδρώτας
•    μου κόπηκαν τα πόδια
•    μου γύρισαν τα έντερα
•    δεν μπορώ να το καταπιώ •    δεν μπορώ να το χωνέψω
•    μου έπρηξε το συκώτι (την χολή)
•    μου ραγίζει την καρδιά, τρέμουν τα φυλλοκάρδια μου, νιώθω χτυποκάρδια
•    Μου έκανε το κεφάλι καζάνι, μου προκαλεί πονοκέφαλο
•    μου κόπηκε η ανάσα, φυσάω και ξυφυσάω.
•    κοκάλωσα (πάγωσα) από το φόβο
•    βγάζω σπυράκια, πέταξα καντήλες
•    καράφλιασα
•    μου σηκώθηκε η τρίχα
•    με πνίγει.
•    αρρωσταίνω που το βλέπω
•    βράζω από θυμό
•    κοκκίνισε από ντροπή
•   πηδάω από την χαρά μου.
•    λάμπω απ’ τη χαρά μου
•    τρέμει από τα νεύρα, (τον φόβο)
•    κατουρήθηκε από τον φόβο , (την χαρά)
• άλλαξε δέκα χρώματα, άσπρισε (χλόμιασε) από τον φόβο του , πρασίνισε από το κακό του • μου προκαλεί αλλεργία • με έπρηξε • μαράζωσε, πήγε από τον καημό του • μου έβγαλε τον καρκίνο (κ.λπ.)

Δεδομένου ότι η επιστημονική γνώση πάνω στην αλληλεξάρτηση ψυχικών (νοητικών και συναισθηματικών) παραγόντων και της σωματικής μας κατάστασης προόδευσε σημαντικά τα  τελευταία χρόνια, είχε σαν αποτέλεσμα να γεννηθούν μια σειρά από νέους επιστημονικούς τομείς, που ήρθαν να συμπληρώσουν το κενό ανάμεσα στην ψυχολογία και τη βιολογία-ιατρική. Οι τομείς αυτοί φέρουν σύνθετα ονόματα όπως: ψυχο-νευρο-ενδοκρινολογία, ψυχο-βιολογία, ψυχο-νευρο-ανοσολογία, συμπεριφοριστική ιατρική κ.ά.

Τα πορίσματά τους άλλαζαν ολοκληρωτικά τη γνώση μας για τις ψυχοσωματικές αλληλεπιδράσεις καθώς και τις δυνατότητες θεραπευτικής παρέμβασης.

Γνωρίζουμε σήμερα ότι κάθε αλλαγή στη βιολογική μας κατάσταση συνοδεύεται από μια ανάλογη αλλαγή στη διανοητική και συναισθηματική μας κατάσταση. Αντίστροφα, κάθε αλλαγή στη διανοητική και συναισθηματική μας κατάσταση συνοδεύεται από μια ανάλογη αλλαγή στη βιολογική μας κατάσταση.

Με δύο λόγια μπορούμε να πούμε ότι κάθε νοητική – συναισθηματική διεργασία προκαλεί μετρήσιμεςμεταβολές στη φυσιολογική μας κατάσταση και αντιστρόφως.

Η παλαιά αντίθεση Νους-Σώμα έδωσε τη θέση της σε μια νέα αντίληψη ψυχοσωματικής ενότητας. Οι σκέψεις και οι συγκινήσεις και το σμα μας, δεν είναι παρά διαφορετικές πλευρές της ίδιας λειτουργικής ενότητας.

Αλλά ας δούμε ποιες σωματικές μεταβολές συνοδεύουν τις συγκινήσεις και αποτελούν τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο ψυχικό και το βιολογικό, το “μέσο” δια του οποίου η “ψυχή” επηρεάζει το σώμα.

Ένα παράδειγμα αυτής της σχέσης αποτελεί η αντίδραση συναγερμού σε καταστάσεις άμεσου ανάγκης, ή αντιδράσει μάχης-φυγής (fight-or-flight response / acute stress response) που περιέγραψε για πρώτη φορά ο φυσιολόγος Cannon το 1912 και που οδήγησε στη γνώση των ψυχοφυσιολογικών αντιδράσεων που συνοδεύουν τις συγκινήσεις και πιο ειδικά το άγχος.

Παρατηρούμε λοιπόν (μεταξύ άλλων):

•    Στο κάρδιο-αγγειακό σύστημα: αύξηση των καρδιακών παλμών και της αρτηριακής πίεσης, αύξηση της ροής αίματος στους μυώνες, σύσπαση της σπλήνας (απελευθερώνοντας έτσι αποθέματα ερυθρών αιμοσφαιρίων).

•    Στο αναπνευστικό σύστημα: αύξηση της συχνότητας και του βάθους της αναπνοής.
•    Στο μυϊκό σύστημα: αύξηση του μυϊκού τόνου (υπερένταση).
•    Στο δέρμα: αγγειοσυστολή, μείωση της ηλεκτρικής αντίστασης της επιδερμίδας, ανόρθωση των τριχών, αύξηση της λειτουργίας των ιδρωτοποιών αδένων.
•    Στο πεπτικό σύστημα: μείωση του ph του σάλιου, διαταραχές κινητικότητας του πεπτικού σωλήνα, διαταραχές των γαστρικών εκκρίσεων.
•    Στο αίμα: αύξηση του αριθμού ερυθρών αιμοσφαιρίων, υπεργλυκαιμία-υπερλιπιδαιμία, αύξηση της πηκτικότητας του αίματος.
•    Στο ορμονικό σύστημα μεταξύ των άλλων: αύξηση της έκκρισης αδρεναλίνης και νοραδρεναλίνης, αύξηση της έκκρισης κορτικοτροπίνης και κορτικοειδών, αύξηση λειτουργίας του θυρεοειδούς και κατά συνέπεια του βασικού μεταβολισμού.

Φυσικά οι ψυχοφυσιολογικές αντιδράσεις που συνοδεύουν τις συγκινήσεις αποτελούν την έκφραση της λειτουργικής ενότητας του οργανισμού και είναι απόλυτα φυσιολογικές όταν παραμένουν κάτω από τον έλεγχο των αυτορυθμιστικών ή ομοιόστατικων μηχανισμών όπως συμβαίνει στην περίπτωση του οξέως, μικρής διάρκειας άγχους, (acute stress ). Όταν όμως η ένταση, η διάρκεια, και η συχνότητατων αγχογόνων παραγόντων, ξεπεράσουν τα όρια προσαρμογής του οργανισμού όπως συμβαίνει στο χρόνιο, μεγάλης διαρκείας ή συνεχές άγχος, (chronic stress), αρχίζουν να εμφανίζονται διαταραχές στη λειτουργία των διαφόρων συστημάτων (νευρικού, ορμονικού, ανοσοποιητικού, κυκλοφορικού, πεπτικού, μυϊκού, κλπ). Πρόκειται για τις ονομαζόμενες λειτουργικές ή νευροφυτικές διαταραχές οι οποίες αν συνεχιστούν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, οδηγούν σε διαταραχή όχι πια της λειτουργίας (πχ: υπέρταση, γαστρίτιδα) αλλά σε βλάβη του ίδιου του οργάνου με δομικές-ανατομικές ιστολογικές αλλοιώσεις. (πχ:πεπτικά έλκη, έμφραγμα, εγκεφαλικό, κλπ.)

Θα αναφέρουμε δυο παραδείγματα:

Α / Η υπερέκκριση γαστρικών υγρών αποτελεί μια κλασική αντίδραση στο στρες, μια λειτουργική διαταραχή, η οποία εάν συνεχιστεί για αρκετό χρονικό διάστημα μπορεί να προκαλέσει έλκος στομάχου, το οποίο προϋποθέτει ιστολογικές βλάβες (έλκος) των τοιχωμάτων του στομάχου.
Β / Σε συνθήκες χρόνιου στρες και έντονων συγκινησιακών αντιδράσεων, παρατηρείται μια σειρά λειτουργικών διαταραχών του καρδιοαγγειακού συστήματος όπως:

1. σπασμός των στεφανιαίων αρτηριών που μεταφέρουν αίμα στην καρδιά.
2. υπερλιπιδαιμία που δημιουργεί αθηρωματικές πλάκες, δηλ. πλάκες χοληστερίνης που “μπουκώνουν” τις στεφανιαίες αρτηρίες).
3. Η αύξηση της πηκτικότητας του αίματος που προκαλεί τη δημιουργία θρόμβων αίματος (πέτρες από αίμα), που δύναται να αποφράξουν τα αγγεία και να μειώσουν ή να σταματήσουν τη ροή αίματος σε ζωτικά όργανα.

Φανταστείτε λοιπόν τι θα συμβεί εάν επενεργήσουν και οι τρεις παράγοντες που προαναφέραμε και ειδικότερα οι παράγοντες 2 και 3 στην καρδιά ή στον εγκέφαλο: θα έχουμε καρδιακό ή εγκεφαλικό επεισόδιοαντίστοιχα.

Η αντιστρέψιμη ψυχογενής λειτουργική διαταραχή του τύπου 1,2 και 3 θα προκαλέσει σοβαρότατες μη αντιστρέψιμες ιστολογικές-σωματικες βλάβες δηλ. βλάβες της καρδιάς ή του εγκεφάλου, των οποίων η κατάληξη μπορεί να αποβεί μοιραία…

Και τώρα τίθεται μια εύλογη ερώτηση: Τι μπορούμε να κάνουμε εάν πάσχουμε από χρόνιες λειτουργικές ψυχοσωματικές διαταραχές; Τι μπορούμε να κάνουμε για να προλάβουμε ιστολογικές βλάβες;Υπάρχει λύση; Η απάντηση είναι καταφατική.

Η λύση βρίσκεται στην εκπαίδευση του ατόμου -μέσα από την ψυχοθεραπευτική διαδικασία- στον συνειδητό έλεγχο των ψυχοφυσιολογικών του αντιδράσεων. Τον έλεγχο των νοητικών – συγκινησιακών διεργασιών που το οδηγούν σε συνεχείς και υπερβολικές αντιδράσεις άγχους, στενοχώριας, λύπης, θυμού κ.ά. και αποτελούν το (κρυφό εσωτερικό) ψυχικό αίτιο των (φανερών εξωτερικών) σωματικών διαταραχών.

Αυτή, η νεοαποκτηθείσα ικανότητα προκαλεί προοδευτικά αλλαγές στον τρόπο σκέψης, στη νοοτροπία, στο σύστημα αξιών, με μια λέξη στης φιλοσοφία και κατ’επεκταση στη συμπεριφορά τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ατόμου.

Δυστυχώς οι ειδικοί στην ψυχοσωματική θεραπεία στη χώρα μας σήμερα είναι ελάχιστοι και η θεραπεία συνίσταται τις περισσότερες φορές στη χρήση -και συχνά κατάχρηση- αγχολυτικών φαρμάκων με καθαρά συμπτωματική δράση. (Που μειώνουν δηλαδη, στην καλύτερη περίπτωση, τα συμπτώματα, ενώ τα παθογόνα αίτια συνεχίζουν τη δράση τους!)

Η φαρμακευτική αγωγή με στόχο την μείωση, φίμωση και συγκάλυψη των σωματικών συμπτωμάτων χωρίς την θεραπεία των υποκειμένων ψυχοκοινωνικών αίτιων, μπορεί να αποβεί, και συχνάαποβαίνει, θανατηφόρα!(εγκεφαλικά και καρδιακά επεισόδια, καρκίνος, κλπ)

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα συμπτώματα δεν είναι η αρρώστια, είναι η αντίδραση του οργανισμού μας στην αρρώστια. Είναι το μήνυμα που μας στέλνει το σώμα μας ότι κάτι δεν πάει καλά! Συμπτωματική φαρμακευτική αγωγή πρέπει να δίνεται μόνον υποβοηθητικά και πάντα σε συνδυασμό με αιτιολογική ψυχοσωματική θεραπεία. Σε καμιά περίπτωση σαν κυρία και αποκλειστική θεραπευτική αντιμετώπιση!

Η λύση λοιπόν υπάρχει και βρίσκεται στην ολοκληρωμένη και αιτιολογικά προσανατολισμένη θεραπεία (βιο-ψυχο-κοινωνική προσέγγιση) από ειδικά εκπαιδευμένο ειδικό θεραπευτή(ψυχολόγο ή γιατρό). Θεραπεία της οποίας ο στόχος επιτυγχάνεται μέσα από την εκμάθηση και εφαρμογή του κατάλληλου συνδυασμού ψυχολογικών [νοητικών – γνωστικών για την αλλαγή τρόπου σκέψης]  και σωματικών τεχνικών ψυχοφυσιολογικού και συμπεριφοριστικού αυτοελέγχου που αποτελούν τη βάση της αιτιολογικής ψυχοσωματικής θεραπείας.

Δια αυτού του τρόπου, όχι μόνο απαλλασσόμενα μια για πάντα από το 90% των διαταραχών που ταλαιπωρούν τον σύγχρονο άνθρωπο. Όχι μονό παύουμε να φοβόμαστε την ασθένεια αλλά μαθαίνουμε να την χρησιμοποιούμε σαν σύμμαχο στην πορεία μας προς την υγεία, την ευεξία, την αυτογνωσία, την αυτονομία και την αυτοκυριαρχία!

Του ψυχολόγου-ψυχοθεραπευτή Δημήτρη Παπαθανασίoυ
gnothisafton.gr