Εκτός από τα ένστικτα και την νόηση, που συναποτελούν το «softwear» της μηχανής που λέγεται άνθρωπος, η ίδια η μηχανή με την υλική της υπόσταση, δηλαδή το «hardwear» του ανθρώπου, έχει εκ κατασκευής προγραμματιστεί να λειτουργεί, όπως και όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, μέσα σε συγκεκριμένα όρια.
Πολλοί από τους βασικούς «ρυθμιστικούς διακόπτες» που καθορίζουν τα φυσικά μεγέθη των ορίων αυτών, βρίσκονται, ενεργώντας αυτόνομα, μέσα στα ίδια τα κύτταρα, κάποιοι άλλοι όμως που ρυθμίζουν περισσότερο εξειδικευμένες λειτουργίες, που έχουν σχέση με τον χρόνο, φαίνεται να βρίσκονται συγκεντρωμένοι σε έναν μικρό πυρήνα του υποθαλάμου του εγκεφάλου που ονομάζεται Υπερχιασματικός πυρήνας.
O διακόπτης αυτός, ακολουθώντας συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, καθορίζει και τους βιολογικούς ρυθμούς, με κυριώτερους τον 24ωρο ή κιρκαδικό ρυθμό, και τον ετήσιο, αποτελώντας έτσι το βιολογικό ρολόι του οργανισμού.
Το βιολογικό ρολόι που υπάρχει σε όλους τους έμβιους οργανισμούς, κουρδίστηκε εδώ και δισεκατομμύρια χρόνια, από την αρχή της εμφάνισης της ζωής, με βάση την αέναη περιστροφή και περιφορά της γης γύρω από τον εαυτό της και την αιώνια εναλλαγή φωτός και σκότους.
Το ρολόι αυτό ρυθμίζει την ανάπτυξη των φυτών, την φωτοσύνθεση, την ανθοφορία, αλλά και το πέσιμο των φύλλων το φθινόπωρο, ενώ στον άνθρωπο και τα ζώα, ρυθμίζει τις περιόδους του ύπνου και της εγρήγορσης, εκκρίνοντας μέσω των κατάλληλων εντολών προς την επίφυση του εγκεφάλου την ορμόνη του ύπνου, την μελατονίνη.
Η έκκριση της μελατονίνης αρχίζει δύο λεπτά μετά την δύση του ηλίου, δημιουργώντας το αίσθημα της νύστας, και διακόπτεται ένα λεπτό μετά την ανατολή.
Στην πραγματικότητα το βιολογικό ρολόι μέσω της μελατονίνης, δεν εξαντλεί τον ρόλο του μόνον στην ρύθμιση των περιόδων ύπνου-εγρήγορσης, αλλά επενεργεί προστατευτικά κατά του εκφυλισμού των κυττάρων, επιβραδύνοντας έτσι έμμεσα, την ίδια την διαδικασία της γήρανσης.
Οι διαταραχές του ρυθμού ύπνου-εγρήγορσης, και η μη συμμόρφωση με τις «εντολές» του βιολογικού ρολογιού, αποδιοργανώνουν τον οργανισμό δημιουργώντας μια σειρά από προβλήματα, όπως κατάπτωση, ανορεξία, μόνιμο αίσθημα κόπωσης, στομαχικές διαταραχές και ιλίγγους, ενώ σε περιπτώσεις μακροχρόνιας ανωμαλίας στον ρυθμό του ύπνου, όπως είναι η εργασία σε εναλλασσόμενες βάρδιες, οι επιπτώσεις στην υγεία του ατόμου μπορεί να γίνουν πολύ σοβαρές με την εμφάνιση ισχαιμικών επεισοδίων και καρκίνων.
Στο «κούρδισμα» (προγραμματισμό) του βιολογικού ρολογιού είναι αλήθεια ότι εκτός από την κίνηση της γης και την εναλλαγή του φωτός, υπεισέρχονται και άλλοι φυσικοί παράγοντες όπως είναι οι μεταβολές στην βαρομετρική πίεση και θερμοκρασία, η μεταβολή της έντασης των μαγνητικών πεδίων, της κοσμικής ακτινοβολίας, ή ακόμη και η γωνία πρόσπτωσης των ηλιακών ακτίνων ανάλογα με την εποχή και το γεωγραφικό πλάτος.
Το σύγχρονο φαινόμενο του τζέτ -λαγκ, συμβαίνει διότι ταξιδεύοντας με αεροπλάνο, διανύουμε πολλά χιλιόμετρα (που αντιστοιχούν σε διαφορές ώρας) σε σύντoμο χρόνο, εμποδίζοντας τον οργανισμό να επαναπρογραμματίσει εγκαίρως το βιολογικό ρολόι στα νέα δεδομένα.
Πέραν του ύπνου και της εγρήγορσης, το βιολογικό ρολόι ελέγχει και μια σειρά από άλλες παραμέτρους με περιοδικό χαρακτήρα, όπως το αίσθημα της πείνας ή της δίψας, η αυξομείωση της αρτηριακής πίεσης, και η αίσθηση της ευεξίας.
Θα πρέπει να επισημάνουμε εδώ ότι η λειτουργία του βιολογικού ρολογιού δεν είναι ίδια σ ’όλους τους ανθρώπους. Αυτό εκ πρώτης όψεως φαίνεται αφύσικο, δεδομένου ότι την αίσθηση της ροής του χρόνου την αντιλαμβάνονται όλοι οι άνθρωποι το ίδιο, όπως και όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, στους οποίους δεν παρατηρούνται αυτές οι διαφοροποιήσεις: το βιολογικό ρολόι λειτουργεί το ίδιο συντονισμένα σε όλες τις μαργαρίτες, που ανοίγουν τα πέταλα τους το πρωί με το φως του ήλιου, και σε όλες τις ενοίκους ενός κοτετσιού, που σπεύδουν ομοθυμαδόν για ύπνο αμέσως μετά την δύση...
Αρσένης Παππάς, "Ένστικτο και Νους"
