Αλήθεια, τι είναι το stalking και γιατί είναι τόσο σημαντικό το γεγονός ότι πλέον διώκεται ποινικά;
Νόμος
Σύμφωνα με την τροποποίηση του άρθρου 333 Π.Κ. (περί απειλής) με το νόμο 4531/18, «[…] τιμωρείται και όποιος, χωρίς απειλή βίας ή άλλης παράνομης πράξης ή παράλειψης, προκαλεί σε άλλον τρόμο ή ανησυχία, με την επίμονη καταδίωξη ή παρακολούθησή του, όπως ιδίως με την επιδίωξη διαρκούς επαφής μέσω τηλεπικοινωνιακού ή ηλεκτρονικού μέσου ή με επανειλημμένες επισκέψεις στο οικογενειακό, κοινωνικό ή εργασιακό περιβάλλον αυτού, παρά την εκπεφρασμένη αντίθετη βούλησή του.».
Ο νόμος είναι αρκετά ξεκάθαρος και η αιτιολογική έκθεση που αναφέρει τον όρο «stalking», δεν αναφέρει άλλες διευκρινιστικές πληροφορίες. Στο νόμο δίνεται έμφαση στην επέμβαση στην ιδιωτική σφαίρα του ατόμου με επίμονο τρόπο, στο ότι το θύμα θα πρέπει να έχει εκφράσει την αντίθετη βούλησή του και στο ότι το θύμα βιώνει τρόμο ή/και ανησυχία. Ως μέθοδοι δράσης ορίζονται η καταδίωξη και η παρακολούθηση και πιο συγκεκριμένα, η επιδίωξη διαρκούς επαφής με φυσικό ή ψηφιακό τρόπο.
Η τροποποίηση έγινε στα πλαίσια του σχεδίου νόμου του Υπουργείου Δικαιοσύνης για την Κύρωση της Σύμβασης του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας (Σύμβαση Κωνσταντινούπολης 2011).
Από εκεί και πέρα, η κάθε χώρα έχει (ή δεν έχει) το δικό της νομικό πλαίσιο που καλύπτει το stalkingκαι το έγκλημα διώκεται βάσει της χώρας όπου βρίσκεται ο δράστης. Για παράδειγμα, αν ο δράστης βρίσκεται στην Ελλάδα και το θύμα στην Αγγλία, το θύμα πρέπει να απευθυνθεί στις ελληνικές αρχές και ο δράστης θα διωχθεί βάσει της ελληνικής νομοθεσίας, η οποία έχει αρκετά σημεία διαφοράς από την αγγλική με προεξέχον την ποινή. Στο Ηνωμένο Βασίλειο για παράδειγμα η ποινή μπορεί να φτάσει μέχρι και τα πέντε χρόνια φυλάκισης, ενώ στην Ελλάδα είναι έως ένα έτος και η ποινή είναι εξαγοράσιμη.
Σχόλια και σημεία διαφωνίας ως προς το νόμο
Στα ελληνικά ο όρος stalking αποδίδεται ως «παρενοχλητική συμπεριφορά». Ο όρος αυτός ωστόσο υποβιβάζει το βάθος και την έκταση του αδικήματος. Η παρενοχλητική συμπεριφορά έχει συνήθως τη βάση της σε αντικοινωνικές συμπεριφορές ενώ το stalkingείναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την εμμονή. Αυτή λοιπόν η «λεπτομέρεια» είναι και η ειδοποιός διαφορά μεταξύ της παρενοχλητικής συμπεριφοράς και του stalking κι αυτή η διαφορά είναι που κάνει τόσο δύσκολη τη διαχείριση μιας τέτοιας κατάστασης. Επιπλέον, μέσα από την εμπειρία και δουλεύοντας πάνω σε υποθέσεις stalkingστο εξωτερικό, γνωρίζουμε πως το ένα έτος εξαγοράσιμης ποινής φυλάκισης χωρίς την παράλληλη έναρξη ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας ή λήψη άλλων μέτρων, συχνά δεν είναι αποτελεσματική ποινή καθώς υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις που ο δράστης περιμένει υπομονετικά να εκτίσει την ποινή του (π.χ. 4-5 χρόνια φυλάκισης) ώστε να βγει και να μπορέσει να καταδιώξει και πάλι το θύμα του. Αναμενόμενο θα λέγαμε εμείς, καθώς η εμμονή είναι μια περίπλοκη και εξαιρετικά δύσκολα διαχειρίσιμη ψυχολογική κατάσταση.
Συμπεριφορές stalking και cyberstalking
Στα ελληνικά, θα μπορούσαμε να ορίσουμε το stalking ως «παρακολούθηση με κακόβουλη πρόθεση». Συμπεριφορές stalking θεωρούνται τα επανειλημμένα τηλεφωνήματα, μηνύματα, επισκέψεις κατ’ οίκον ή στη δουλειά, επικοινωνία με γνωστούς και φίλους προκειμένου να ληφθούν πληροφορίες για το θύμα, δώρα, γράμματα, απειλές/βανδαλισμοί πάσης φύσεως, ψευδείς κατηγορίες και εκδικητική πορνογραφία. Καθώς η εποχή μας χαρακτηρίζεται ως ψηφιακή, δεν μπορεί να λείπει φυσικά το cyberstalking το οποίο χαρακτηρίζεται απ’ όλα τα παραπάνω όταν όμως αυτά πραγματοποιούνται μέσω της χρήσης του internet. Παραδείγματα cyberstalking είναι τα emails, επαναλαμβανόμενα αιτήματα φιλίας από πραγματικό ή ψεύτικο προφίλ, δημιουργία ψεύτικων προφίλ για την διαπόμπευση του θύματος κι άλλες παρόμοιες συμπεριφορές. Οι συμπεριφορές stalking ωστόσο δεν περιορίζονται στα παραπάνω και μπορεί να είναι οποιαδήποτε συμπεριφορά είναι επαναλαμβανόμενη, ανεπιθύμητη, επίμονη και εμμονική που προκαλεί άγχος ή/και φόβο στο θύμα.
Stalking και ερωτικό ενδιαφέρον
Πολλοί συγχέουν λανθασμένα το stalking με το ερωτικό ενδιαφέρον. Για όσους δουλεύουν σε αυτόν το χώρο τα όρια είναι ευδιάκριτα, ωστόσο είναι κατανοητή η σύγχυση που υπάρχει καθώς στο 50-60-% των περιπτώσεων ο stalker είναι ένας πρώην σύντροφος. Είναι σημαντικό όμως να τονιστεί ότι όταν το ερωτικό ενδιαφέρον είναι μονόπλευρο, επίμονο, επαναλμβανόμενο και εμμονικό τότε μιλάμε ξεκάθαρα για stalking και το κίνητρο στην πραγματικότητα είναι η διατήρηση ελέγχου που είχε ο πρώην σύντροφος κατά τη διάρκεια της σχέσης ή/και η εκδίκηση. Οι υποθέσεις με κίνητρο καθαρά το ερωτικό ενδιαφέρον είναι σχετικά λίγες και ο δράστης συνήθως πάσχει από σοβαρές ψυχικές ή νοητικές διαταραχές.
Προφίλ Stalkers
Προκειμένου να προσεγγίσουμε το προφίλ των stalkers χρησιμοποιούμε το μοντέλο κατηγοριοποίησης του Mullen που τους διακρίνει σε 5 κατηγορίες (rejected, resentful, intimacy seeking, incompetent suitor & predatory). Η κλινική εικόνα διαφέρει ανάλογα με τον τύπο του stalker, ωστόσο συνήθως παρατηρούνται διαταραχές προσωπικότητας με τα αντικοινωνικά και ναρκισσιστικά στοιχεία ως προεξάρχοντα, σοβαρές ψυχικές διαταραχές, προβλήματα στη δημιουργία υγιών διαπροσωπικών σχέσεων, ψευδαισθήσεις και νοητική υστέρηση. Όσον αφορά αποκλειστικά στον predatory stalker παρατηρούνται εκτός από τα παραπάνω και παραφιλίες (κυρίως σαδισμός) και ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά.
Όσον αφορά στο εγκληματολογικό προφίλ, οι πιο επικίνδυνοι τύποι stalkers είναι ο rejected και ο predatory, καθώς σύμφωνα με τα επίσημα δεδομένα φτάνουν πιο εύκολα στην κακοποίηση (συνήθως σεξουαλική και σωματική) και στην ανθρωποκτονία. Ο rejected συνήθως είναι ανοργάνωτος και δρα σπασμωδικά και «εν βρασμώ ψυχής» χωρίς καμιά προσπάθεια να συγκαλύψει το έγκλημά του. Στον αντίποδα, ο predatory λόγω της ψυχοπαθητικής του προσωπικότητας είναι συνήθως οργανωμένος κι έχει την υπομονή να περιμένει την κατάλληλη στιγμή να δράσει ώστε να αφήσει πίσω του όσο το δυνατόν λιγότερα στοιχεία. Παρόλα αυτά, όλες οι υποθέσεις οφείλουν να αντιμετωπίζονται με την ίδια σοβαρότητα και επαγγελματισμό καθώς όλοι είναι εν δυνάμει ικανοί για τα πάντα από τη στιγμή που όλοι καθοδηγούνται από την εμμονή.
Όσον αφορά στο προφίλ των θυμάτων, οι γυναίκες είναι πιο συχνά θύματα απ’ ό,τι οι άντρες, ωστόσο δεν υπάρχουν συγκεκριμένα riskfactorsπου να προσδιορίζουν μια ομάδα ως πιο ευάλωτη από μια άλλη (π.χ. επάγγελμα, ηλικία κτλ.). Συνεπώς όλοι έχουμε τις ίδιες πιθανότητες να υπάρξουμε θύματα stalking.
Stalking και Eνδοοικογενειακή Bία
Το stalking είναι άρρηκτα συνδεδεμένο και με πολλές υποθέσεις ενδοοικογενειακής ή ενδοσυντροφικής βίας. Εκτός από τις περιπτώσεις όπου ένας/μία πρώην σύζυγος ή σύζυγος σε διάσταση παρενοχλεί τον/την πρώην σύζυγο, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου παρατηρούνται συμπεριφορές stalking και εντός σχέσης ή γάμου. Ο διαρκής έλεγχος του προγράμματος και των δραστηριοτήτων, οι ξαφνικές διερευνητικές επισκέψεις, οι απειλές σε περίπτωση εγκατάλειψης ενδέχεται να είναι τα πρώτα σημάδια μιας παθολογικής κατάστασης που ίσως οδηγήσει σε σοβαρότερες μορφές κακοποίησης.
Stalking & Άλλα Αδικήματα
Λόγω της φύσης του αδικήματος, το stalking συνδέεται συχνά με τη διάπραξη και άλλων αδικημάτων, λιγότερο ή περισσότερο σοβαρών και επικίνδυνων. Θέλοντας ένας stalker να εκφοβίσει και να χειραγωγήσει το θύμα του, είναι πιθανό να προβεί, για παράδειγμα, σε φθορά ιδιοκτησίας (βανδαλισμός σε τοίχους, αυτοκίνητο κλπ) ή κακοποίηση ζώων (κακοποίηση του κατοικιδίου του θύματος). Προκειμένου να παρακολουθήσει τις τηλεφωνικές συνομιλίες ή τις ηλεκτρονικές κινήσεις του θύματος, συχνά ο δράστης παραβιάζει το απόρρητο των τηλεπικοινωνιών. Σε σοβαρότερες περιπτώσεις, μπορεί να κακοποιήσει σωματικά (πρόκληση σωματικής βλάβης) ή σεξουαλικά το θύμα ή ακόμα και να φτάσει στην ανθρωποκτονία. Είναι προφανές ότι τα αδικήματα που συνοδεύουν την κάθε περίπτωση stalking είναι ανάλογα της κλιμάκωσής της. Είναι επίσης σημαντικό να επισημανθεί πως όσο το θύμα ενδίδει σε αυτά που ζητάει ο δράστης με την ελπίδα πως θα τον ευχαριστήσει και εκείνος μετά θα απομακρυνθεί ή το θύμα δεν αντιδρά καθόλου (π.χ. δεν καταγγέλλει το γεγονός) η κλιμάκωση αναμένεται να έχει γρηγορότερα και χειρότερα αποτελέσματα.
Επιπτώσεις στο Θύμα
Τα θύματα βιώνουν σύγχυση, άγχος, άρνηση και αναπτύσσουν φοβίες. Παρατηρούνται επίσης διαταραχές στον ύπνο, στην πρόσληψη τροφής, κατάθλιψη, αυτοκτονικός ιδεασμός και μετατραυματικό στρες. Επιπλέον βλέπουμε δυσκολία στη συγκέντρωση, ένα διάχυτο αίσθημα αβοηθησίας, θυμό και συναισθηματικό μούδιασμα. Πέρα από τις ψυχολογικές επιπτώσεις υπάρχουν και σωματικές (υπέρταση, επιδείνωση ασθενειών όπως το άσθμα, δερματικές παθήσεις κτλ), κοινωνικές (παραίτηση από τη δουλειά, απομόνωση, διακοπή χόμπυ κτλ), και οικονομικές (έξοδα για την ενίσχυση της ασφάλειας του σπιτιού, δικηγόροι, ψυχολόγοι, έξοδα για υλικές ζημιές που προκάλεσε ο δράστης κτλ.).
Αντιμετώπιση
Σε περίπτωση που κάποιος αναγνωρίζει τον εαυτό του ως θύμα υπάρχουν κάποια βήματα που μπορεί να ακολουθήσει. Το σημαντικότερο είναι να διακόψει οποιαδήποτε επαφή με τον stalker καθώς οποιαδήποτε αλληλεπίδραση μαζί του τροφοδοτεί την εμμονή του και κλιμακώνει τη συμπεριφορά του. Η δημιουργία ενός αναλυτικού ημερολογίου γεγονότων (ημερομηνία, ώρα, τόπος, συμβάν, στοιχεία, πώς αισθάνθηκε το θύμα, πώς επηρέασε την καθημερινότητά του) είναι επίσης σημαντική καθώς το θύμα έχει το δικαίωμα να καταγγείλει τι του συμβαίνει και το ημερολόγιο θα βοηθήσει την αστυνομία να κατανοήσει τη σειρά των γεγονότων. Το θύμα είναι επίσης σημαντικό να έχει πάντα επαφές έκτακτης ανάγκης στο κινητό του, να ενημερώνει κάποιον για το πού βρίσκεται και τι κάνει και να αυξήσει την ασφάλεια του σπιτιού του (πχ. αλλαγή κλειδαριών). Όσον αφορά στην ηλεκτρονική ασφάλεια, το θύμα αφού μπλοκάρει το δράστη από τα προφίλ κοινωνικής δικτύωσης, έπειτα θα ήταν καλό να διαγράψει και άτομα μέσω των οποίων ο δράστης θα μπορούσε να συνεχίσει να αντλεί πληροφορίες (π.χ. κοινούς φίλους) και να κάνει τα προφίλ του «ιδιωτικά».
Επόμενα Βήματα στη Ελλάδα
Η ποινικοποίηση του stalking και η εναρμόνιση με τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης είναι σαφώς ένα πολύ σημαντικό βήμα. Όμως η πολιτεία οφείλει να μην επαναπαυτεί σε αυτό. Οι πολίτες θα πρέπει να είναι ενημερωμένοι σχετικά με το τι είναι παράνομο, ώστε να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν εγκλήματα που τελούνται εις βάρος τους, καθώς και να γνωρίζουν πώς στοιχειοθετείται αυτό που τους συμβαίνει και ποια είναι τα νομικά τους δικαιώματα και τα μέτρα που μπορούν να λάβουν. Η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση του κοινού λοιπόν θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα. Ενημέρωση ώστε οι πολίτες να μπορούν να αναγνωρίσουν το stalking και ευαισθητοποίηση ώστε να κατανοήσουν την έκταση και τη σοβαρότητα του ζητήματος.
Παράλληλα θα πρέπει να υπάρξει ανάλογη εκπαίδευση στο προσωπικό της Αστυνομίας ώστε να έχει τις δεξιότητες να αναγνωρίσει τις πραγματικές υποθέσεις από αυτές όπου ο/η καταγγέλων/ουσα ψεύδεται ή η κατηγορία είναι προϊόν της φαντασίας του/της, να γνωρίζει πώς να αντιμετωπίσει το θύμα με σοβαρότητα και ενσυναίσθηση και να γνωρίζει πώς να κατευθύνει το θύμα ώστε αυτό να αυτοπροστατευθεί. Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό να υπάρξουν τηλεφωνικές γραμμές και δομές υποστήριξης των θυμάτων με εξειδικευμένο προσωπικό χωρίς τα θύματα να χρειάζεται να απευθυνθούν σε δομές για κακοποιημένες γυναίκες όπως γίνεται μέχρι σήμερα, αφενός διότι μπορεί να μην έχουν κακοποιηθεί και αφετέρου διότι τα θύματα δεν είναι μόνο γυναίκες. Παράλληλα με τα παραπάνω, είναι σημαντικό να υπάρξουν επίσημα ερευνητικά δεδομένα για το stalking στην Ελλάδα ώστε να διαπιστωθεί η συχνότητα και η ένταση του φαινομένου και κατ’ επέκταση οι ανάγκες που υπάρχουν στο ζήτημα της αντιμετώπισής του.
Αντί επιλόγου
Όπως προαναφέρθηκε, το stalking μπορεί να γίνει εξαιρετικά επικίνδυνο και να οδηγήσει σε πολύ σοβαρότερα εγκλήματα. Το τρίπτυχο της πρόληψης είναι: ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ, ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ, ΚΑΤΑΓΓΕΛΙΑ. Η Ελλάδα βρίσκεται ακόμη σε πολύ αρχικό στάδιο όσον αφορά στην ενημέρωση για τέτοιου είδους εγκλήματα για αυτό θεωρούμε πως προτάσεις όπως οι παραπάνω είναι εξαιρετικά σημαντικό να υλοποιηθούν. Μέσα από ένα σωστό δίκτυο ενημέρωσης των θυμάτων μπορούμε να προλάβουμε δυσάρεστες εξελίξεις. Επιπλέον η έρευνα στο πεδίο θα μας δώσει μια καθαρή εικόνα για τις ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας και πιθανόν να οδηγήσει και στην πρόληψη εγκλημάτων που συνδέονται άρρηκτα με το stalkingόπως είναι η ενδοοικογενειακή βία, η σεξουαλική και η σωματική κακοποίηση. Τέλος, είναι σημαντικό το δίκτυο στήριξης και ενημέρωσης να απευθύνεται γενικότερα στα θύματα κι όχι μόνο σε γυναίκες, καθώς στην Ελλάδα οι δομές απευθύνονται σε γυναίκες-θύματα αντρών αφήνοντας απ’ έξω τους άντρες αλλά και τα μέλη της LGBTQI+ κοινότητας. Όταν μιλάμε για βία οφείλουμε να σεβόμαστε, να προστατεύουμε και να υποστηρίζουμε όλα τα θύματα ανεξάρτητα από τα χαρακτηριστικά τους. Η Ελλάδα είναι ακόμα στην αρχή, όμως για αυτόν ακριβώς το λόγο πιστεύουμε ότι μπορούμε να προωθήσουμε και να δημιουργήσουμε το κατάλληλο έδαφος για όλα τα παραπάνω και να έχουμε εξαιρετικά αποτελέσματα.
Εύη Καλούτσου*, Έρη Ιωαννίδου**
Αρθρογράφοι
*Εύη Καλούτσου, Δικαστική Ψυχολόγος (MScinForensicPsychology), πρώην σύμβουλος θυμάτων κακοποίησης στο NationalStalkingHelplineκαι πρώην σύμβουλος αυτόπτων μαρτύρων στο CrownProsecutionService(CPS) (Ηνωμένο Βασίλειο)
**Έρη Ιωαννίδου, Δικαστική Ψυχολόγος (MScinForensicPsychology) και PersonalCoach, AdjunctProfessorΔικαστικής Ψυχολογίας στο HellenicAmericanUniversity, επιστημονική συνεργάτης του ΚΕ.Μ.Ε., πρώην ψυχολόγος στη Διεύθυνση Δίωξης Ηλεκτρονικού Εγκλήματος ΕΛ.ΑΣ.