Ο Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Θανάσης Δρίτσας, συνθέτης, συγγραφέας και μέλος της Διεθνούς Επιστημονικής Ένωσης Μουσικής και Ιατρικής μιλάει για την αποδεδειγμένη θεραπευτική δράση της μουσικής.
«Αν δεν ήσασταν γιατρός, τι θα θέλατε να είστε;». Η ερώτηση δεν ταιριάζει στον συνομιλητή μου, Θανάση Δρίτσα, διακεκριμένο γιατρό και μουσικό που δεν εγκατέλειψε την επιστήμη για την τέχνη, αντίθετα συνδύασε την ιατρική με τη μουσική και μοιράζει την καθημερινότητά του ανάμεσα σε καρδιογραφήματα και μουσικά μέτρα (ακολουθίες παλμών και στις δύο περιπτώσεις).
Στη συνέντευξη που ακολουθεί αποσαφηνίζει τη θεραπευτική δράση της μουσικής και περιγράφει τη θέση της μουσικοθεραπείας στην καρδιακή νόσο. «Ευφραίνει καρδίαν» με δικά μας λόγια.
– Να φανταστούμε ότι ασχολείστε με τη μουσική από τα παιδικά σας χρόνια;
Η τέχνη, στην περίπτωση μου, προηγήθηκε της ιατρικής. Ήταν μία αποκάλυψη για μένα. Από πολύ νωρίς ένοιωσα μια «άνωθεν» ισχυρή κλίση για τη μουσική. Σκεφτείτε: συνθέτω από τα 8 μου χρόνια. Η δημιουργία μέσω μουσικής αποτελεί διαχρονικά την προσωπική μου ψυχοθεραπεία για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής και του πόνου, που διαχέεται συχνά στις ζωές όλων μας.
Παράλληλα με τις ιατρικές μου σπουδές, λοιπόν, έμαθα πιάνο και σπούδασα σύνθεση με σημαντικούς καθηγητές ανωτέρων θεωρητικών της μουσικής. Ως συνθέτης έχω ηχογραφήσει μέχρι σήμερα 6 προσωπικούς δίσκους με μουσικά μου έργα, τα οποία κυκλοφορούν ως audio CD, αλλά και ψηφιακά σε πολλές μουσικές πλατφόρμες στο διαδίκτυο.
– Είστε επίτιμο μέλος του Ελληνικού Συνδέσμου Πτυχιούχων Επαγγελματιών Μουσικοθεραπευτών και βραβευτήκατε από την Ακαδημία Αθηνών το 2019 για το έργο σας, που αφορά τη συνεισφορά της μουσικής στη θεραπεία των καρδιολογικών ασθενών. Τι σημαίνει αυτό;
Σήμερα η μουσική θεραπευτική παρέμβαση, είτε με τη μορφή της χρήσης προεπιλεγμένης μουσικής (music medicine), είτε με τη μορφή μιας ζωντανής βιωματικής παρέμβασης, μέσω κατάλληλα εκπαιδευμένου θεραπευτή (music therapy), αποτελεί μια διεθνώς αναγνωρισμένη επιστημονική μέθοδο, η οποία αποτελεί συμπλήρωμα της ιατρικής αγωγής.
Μεγάλες κλινικές μελέτες αποδεικνύουν τη βοήθεια που μπορεί να παρέχει η μουσική παρέμβαση σε πολλές κατηγορίες ασθενών και νοσημάτων. Η μουσική, για παράδειγμα, συνεισφέρει στην ανακούφιση του πόνου, στην αντιμετώπιση του άγχους και της κατάθλιψης, στην ενίσχυση της ανοσολογικής απάντησης, στην ταχύτερη ανάρρωση μετά από επεμβάσεις, στη βελτίωση του ύπνου σε ασθενείς σε ΜΕΘ.
Οι δικές μου επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι με κατάλληλα επιλεγμένη μουσική μπορείς να μειώσεις ευεργετικά τους καρδιακούς παλμούς και την αρτηριακή πίεση σε νοσηλευόμενους, καρδιολογικούς ασθενείς. Η μουσική ακρόαση κατά τη διάρκεια τεστ κόπωσης σε τάπητα μπορεί επίσης να βελτιώσει την αερόβια ικανότητα και την αντοχή στην άσκηση.
Η προσωπική μου επιστημονική συνεισφορά στη μουσικοθεραπεία αφορά κυρίως το κομμάτι των βιολογικών επιδράσεων της μουσικής και την επίδραση της μουσικής στη σύνδεση εγκέφαλος-καρδιά.
– Η μουσική δηλαδή είναι «φάρμακο»;
Σαφώς. Η γνώση μάλιστα αυτή αποκτήθηκε εδώ και χιλιάδες χρόνια μέσα από την εμπειρία των αρχαίων πολιτισμών. Σήμερα η επίδραση της μουσικής ακρόασης στον ανθρώπινο εγκέφαλο θεμελιώνεται επιστημονικά με σύγχρονες απεικονιστικές τεχνικές, όπως το PET scan και η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI).
Ακόμη, η μουσικοθεραπεία απευθύνεται και ολιστικά στο άτομο, «θεραπεύει» δηλαδή το πάσχον πρόσωπο συνολικά και όχι μόνον μια συγκεκριμένη νόσο, που το ταλαιπωρεί. Η μουσικοθεραπεία θα πρέπει στο μέλλον να αποκτήσει μια τέτοια θεσμική κατοχύρωση στη χώρα μας, ώστε ο μουσικοθεραπευτής να έχει ανάλογο σημαντικό κλινικό ρόλο όπως, για παράδειγμα, ένας φυσικοθεραπευτής.
Να τονίσουμε, όμως, ότι η μουσική αποτελεί συμπλήρωμα θεραπείας και δεν μπορεί να υποκαταστήσει τις ιατρικές παρεμβάσεις ή τη φαρμακευτική αγωγή που συνιστά ο γιατρός.
– Ξεκινάω την ημέρα μου ακούγοντας ειδήσεις στο ραδιόφωνο. Και όπως διαμορφώνεται τον τελευταίο καιρό η επικαιρότητα, οι σφυγμοί μου ανεβαίνουν. Τι θα μου προτείνατε για το ξεκίνημα της ημέρας;
Οι μουσικές μας επιλογές βασίζονται στην οικειότητα που έχουμε με τη μουσική. Συνεπώς, η πιο αποτελεσματική μουσική όσον αφορά τις θεραπευτικές της επιδράσεις είναι η μουσική που μας αρέσει. Το πρωί δεν θα διάλεγα τραγούδια, αλλά κάποια οργανική μουσική, που να δημιουργεί αισιόδοξη σκέψη και θετική διάθεση, ώστε να προετοιμαστώ για το ξεκίνημα μιας δύσκολης μέρας με τον καλύτερο τρόπο.
Το πρωί χρειαζόμαστε περισσότερη ενέργεια και λιγότερη χαλάρωση, άρα επιλέγω μια σχετικά ζωηρή μουσική. Δεν θα ξεκινούσα την ημέρα μου ακούγοντας ειδήσεις στο ραδιόφωνο. Είναι συνήθως αρνητικές και προξενούν θλίψη και απόγνωση. Τις θεωρώ καταστροφικές για τον ψυχισμό μου.
Μπαίνοντας στο αυτοκίνητό μου βάζω κλασικά κομμάτια των Mozart, Bach, Vivaldi και άλλων ή επιλεγμένα κομμάτια instrumental μουσικής jazz. Αλλιώς… Τρίτο Πρόγραμμα. Ειδήσεις αναζητώ μόνο στο διαδίκτυο, ενώ τηλεόραση έχω να δω γύρω στα 15 χρόνια.
– Διαβάζω στο βιογραφικό σας τον όρο «Ψυχοκοινωνική καρδιολογία». Μας δίνετε μία ιδέα για τη σχέση που έχουν τα ψυχικά και τα κοινωνικά θέματα με την καρδιολογία και τους καρδιολογικούς ασθενείς;
Η σύνδεση μεταξύ Καρδιάς και Νου έχει μελετηθεί με μεγάλο ενδιαφέρον μέσα στους αιώνες και έχει απασχολήσει το επιστημονικό πεδίο της ιατρικής αλλά και της ψυχολογίας. Διαφορετικοί μάλιστα ορισμοί έχουν αποδοθεί στην περιγραφή του συγκεκριμένου αντικειμένου μελέτης σε κλινικό και ερευνητικό επίπεδο όπως «Ψυχοκαρδιολογία» (Psychocardiology) ή «Καρδιολογία της Συμπεριφοράς» (BehavioralCardiology).
Έχουν καταγραφεί αρκετοί παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση στεφανιαίας νόσου που μπορούν να ενταχθούν σε δύο διακριτές κατηγορίες, οι οποίες περιλαμβάνουν αφενός μη τροποποιήσιμους παράγοντες (ηλικία, φύλο, οικογενειακό ιστορικό), αφετέρου τροποποιήσιμους παράγοντες (αυξημένη χοληστερόλη, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, κάπνισμα, παχυσαρκία, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας). Στους τροποποιήσιμους παράγοντες έχουν ενταχθεί σήμερα η κατάθλιψη, το χρόνιο στρες, οι αγχώδεις διαταραχές και ο τύπος της προσωπικότητας.
– Υπάρχουν δηλαδή προσωπικότητες πιο επιρρεπείς στην εμφάνιση καρδιολογικών νοσημάτων; Οι «στενάχωροι άνθρωποι» όπως περιγράφουμε συχνά συνανθρώπους μας έχουν αυξημένο κίνδυνο για καρδιοπάθειες;
Παλαιότερα είχε θεωρηθεί ότι οι πολύ ανταγωνιστικοί και φιλόδοξοι άνθρωποι (τύπος προσωπικότητας Α) είναι επιρρεπείς σε καρδιαγγειακά επεισόδια. Σήμερα πιστεύουμε ότι ένας άλλος τύπος προσωπικότητας (τύπος D), που χαρακτηριστικό της είναι το δίπολο θυμός-οργή σε χρόνια βάση (anger-hostility) δημιουργεί προδιάθεση για αγγειακά επεισόδια.
Γενικά, ο θυμός που δεν εκφράζεται και το συναίσθημα που είναι μπλοκαρισμένο σχετίζεται με χρόνιο στρες και με αυξημένη πιθανότητα καρδιακών επεισοδίων. Αν λοιπόν αυτό που λέμε «στενάχωρος άνθρωπος» περιλαμβάνει μπλοκαρισμένο συναίσθημα, χρόνιο θυμό και κατάθλιψη, τότε θεωρητικά σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα καρδιαγγειακών επεισοδίων.
Σημαντικό ρόλο παίζουν όμως η γενετική προδιάθεση και το οικογενειακό ιστορικό. Ίσως σε κάποιους ανθρώπους το DNA τους σχετίζεται με ένα «καλύτερο ύφασμα» που αφορά την κατασκευή του ενδοθηλίου των αρτηριών. Ο τρόπος ζωής, όμως, συχνά μπορεί να καταστρέψει την ωφέλεια από ένα «καλό DNA». Αυτό, για παράδειγμα μπορεί να συμβεί σε καπνιστές.
– Και οι μεγάλες στενοχώριες; Οι απώλειες; Τελικά, η πονεμένη φράση «μου ράγισες την καρδιά» ισχύει;
Φαίνεται ότι σαφώς ισχύει. Μάλιστα, μια καρδιακή πάθηση η οποία έχει τελευταία σχετισθεί με οξεία ψυχική φόρτιση, είναι η μυοκαρδιοπάθεια Takotsubo, αποκαλούμενη και «σύνδρομο ραγισμένης καρδιάς». Πήρε το όνομά της από το ιαπωνικό δοχείο που παγιδεύει το χταπόδι και με το οποίο μοιάζει στην περίπτωση αυτή η μορφολογία της καρδιάς.
Μπορεί να εμφανιστεί μετά από αιφνίδια καταστροφικά γεγονότα (π.χ. απώλεια αγαπημένου προσώπου) και σχετίζεται με μειωμένη κινητικότητα τμημάτων της καρδιάς. Η επίλυση της συναισθηματικής κρίσης σε συνδυασμό με φαρμακευτική και ψυχοθεραπευτική αγωγή οδηγεί σε αρκετές περιπτώσεις, αλλά όχι πάντα, στην αποκατάσταση της καρδιακής λειτουργίας.
Αξίζει εδώ να αναφερθεί το ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε κλινικό και ερευνητικό επίπεδο που αποκτά σήμερα ο διάλογος της ψυχιατρικής και των επιστημών του εγκεφάλου με την καρδιολογία, όσον αφορά την κατανόηση της σχέσης του ψυχικού τραύματος με την καρδιαγγειακή νοσηρότητα στην περίπτωση του μετατραυματικού στρες.
– Η ψυχοθεραπεία τι ρόλο παίζει στην πρόληψη ή τη θεραπεία καρδιακών νοσημάτων;
Στα προγράμματα καρδιακής αποκατάστασης η αναγνώριση και αντιμετώπιση των ψυχοκοινωνικών παθολογικών δεδομένων είναι απαραίτητη, αναγκαία και έχει ίση κλινική αξία με τη φαρμακευτική αγωγή, τα προγράμματα άσκησης, τις διατροφικές και άλλες παρεμβάσεις.
Γι' αυτό και σε αυτά τα προγράμματα τα ψυχοκοινωνικά ζητήματα αντιμετωπίζονται είτε με ψυχοθεραπεία είτε με φαρμακευτική αγωγή είτε και με τα δύο. Η ψυχοθεραπεία είναι πολύτιμη, αλλά χρονοβόρα και τα αποτελέσματά της φαίνονται σε βάθος χρόνου.
– Ακολουθείτε ο ίδιος τις συμβουλές που δίνετε σε ασθενείς αλλά και υγιείς που θέλουν να διατηρήσουν γερή την καρδιά τους;
Κανένας δεν είναι τέλειος. Ο Ιπποκράτης μάλιστα πίστευε ότι για να κατανοήσει ο γιατρός την κατάσταση ενός ασθενή θα πρέπει και ο ίδιος να υποφέρει ή να έχει υποφέρει από κάποια πάθηση. Έτσι μόνο μπορείς να μπεις στα «παπούτσια» του ασθενή σου.
Δεν έχω καπνίσει ποτέ και αυτό το λέω στους ασθενείς μου όταν με ρωτούν. Προσπαθώ να έχω την αίσθηση του μέτρου στη διατροφή μου και έχω ενεργοποιήσει έναν μηχανισμό που «χτυπάει αμέσως καμπανάκι» αν ξεπεραστεί το μέτρο, λέω «μέτρο» και όχι υπερβολικές και ανεφάρμοστες θεωρίες.
Αν η καθημερινή μας διατροφή είναι υγιεινή, τότε κάποιες φορές μπορούν να γίνουν μικρές παρεκκλίσεις. Πρέπει να κρατάμε και μικρές χαρές, μικρά πάθη στη ζωή μας. Το να αντλείς από κάπου χαρά και ευχαρίστηση είναι πολύ σημαντικό. Για παράδειγμα δεν έχει νόημα να κόψεις προληπτικά σε έναν ογδοντάχρονο το τσιγάρο, αφού είναι η μοναδική απόλαυση που του έχει απομείνει. Η κατάθλιψη που θα αναπτύξει μετά τη διακοπή θα έχει σε αυτή την ηλικία χειρότερη πρόγνωση από τη συνέχιση του καπνίσματος. Με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι είναι κλινικά υγιής ο άνθρωπος σε αυτή την ηλικία.
Όσον αφορά τη διαχείριση του ψυχισμού και του συναισθήματός μου, έχω εκπαιδευτεί τα τελευταία επτά χρόνια στη Συστημική Ψυχοθεραπεία ως θεραπευόμενος και ο ίδιος. Είναι μια εκπαίδευση που με έχει βοηθήσει σημαντικά και στην προσωπική μου ανάπτυξη ως ανθρώπου και είμαι εξαιρετικά ευγνώμων στους σπουδαίους εκπαιδευτές και θεραπευτές μου.
Βιβλία του Θανάση Δρίτσα που μπορείτε να διαβάσετε:
- Κωδικός Μπλε: Ιστορίες στα όρια ζωής και θανάτου (εκδ. Μπαρτζουλιάνος 2008)
- Το όνειρο της Αθηνούλας, κι άλλες παραμυθένιες ιστορίες για μικρά και μεγάλα παιδιά (εκδ. Μπαρτζουλιάνος 2009)
- Η ασθένεια της Υγείας (εκδ. Παπαζήση 2010)
- Δύο Ποιητικοί Μονόλογοι (εκδ. Μπαρτζουλιάνος 2017)
- Το διακόνημα και το χειροτέχνημα (εκδ. Παπαζήση 2017)
- Η μουσική ως φάρμακο (εκδ. Παπαζήση 2018).
- Πανδημιολόγιον Homo Novus Epidemicus (εκδ. Παπαζήση 2021).