Πόσο δύσκολο είναι να συνυπάρχουν σε μία πρόταση οι λέξεις "πένθος" και "παιδί";
Ο θάνατος υπάρχει στη ζωή των παιδιών ποικιλοτρόπως, με αποτέλεσμα να είναι εξοικειωμένα με την έννοια του θανάτου πολύ περισσότερο από ότι νομίζουμε. Υπάρχει στα παραμύθια και στα βιβλία που διαβάζουν, στα παιχνίδια που παίζουν, στις ειδήσεις και τις ταινίες που βλέπουν στην τηλεόραση, ενώ κάποιες φορές αποτελεί γεγονός στο άμεσο και ευρύτερο περιβάλλον τους. Ο θάνατος επηρεάζει με μοναδικό τρόπο τα παιδιά όταν αφορά απώλεια οικείου τους προσώπου, καθώς εγείρει μία διεργασία θρήνου. Ο θρήνος είναι μία απόλυτα φυσιολογική και υγιής διεργασία που βοηθά το παιδί να αποδεχτεί την πραγματικότητα της απώλειας και να μάθει να ζει με αυτήν. Οι ενήλικες δε μπορούν να προστατέψουν τα παιδιά από όλα αυτά που θα τους φέρει η ζωή, μπορούν όμως να τα στηρίξουν και να τα βοηθήσουν να βρουν τρόπους να ανταποκριθούν στα δύσκολα, όπως είναι η απώλεια ενός σημαντικού ανθρώπου στη ζωή τους.
Ένα ερώτημα που έχει διατυπωθεί εκατοντάδες φορές έχει να κάνει με το πώς ανακοινώνω στο παιδί έναν θάνατο. Ποια είναι τελικά η πιο «σωστή» προσέγγιση;
Οι γονείς χρειάζεται να ενημερώσουν άμεσα τα παιδιά και να χρησιμοποιήσουν τη λέξη "πέθανε" αποφεύγοντας το μεταφορικό λόγο (έφυγε, χάθηκε) που μπορεί να μπερδέψει ιδιαίτερα τα μικρότερα παιδιά που δυσκολεύονται να κατανοήσουν την οριστικότητα του θανάτου. Αν κάποιος πει για παράδειγμα ότι η μαμά «έφυγε ένα μεγάλο ταξίδι» δημιουργεί προσδοκίες στο παιδί ότι θα γυρίσει. Επίσης, μπορεί το παιδί να βιώσει ένα αίσθημα εγκατάλειψης από το γονιό καθώς και ένα αίσθημα ενοχής ότι μπορεί να φταίει εκείνο που η «μαμά έφυγε» και δεν γυρίζει.
Φυσικά και η ανακοίνωση ενός τέτοιου γεγονότος είναι δύσκολη, ωστόσο δεν είναι η ανακοίνωση που επιβαρύνει τα παιδιά αλλά το ίδιο το γεγονός της απώλειας. Μπορείτε να εξηγήσετε τι συμβαίνει όταν πεθαίνει κάποιος, λέγοντας για παράδειγμα ότι η καρδιά του δε χτυπάει πια, δεν αισθάνεται τίποτα, δεν ακούει. Χρειάζεται να βοηθήσετε τα παιδιά να καταλάβουν την οριστική παύση των οργανικών λειτουργιών και το μη αναστρέψιμο του θανάτου (δηλαδή ότι δε θα ξαναδούν ποτέ αυτόν που πέθανε). Ακούστε προσεκτικά και δώστε απαντήσεις σε αυτό που σας ρωτά. Μη βομβαρδίζετε το παιδί με πληροφορίες. Δώστε του χρόνο να εκφράσει τα συναισθήματα του, σεβαστείτε τη σιωπή του και δείξτε κατανόηση στις αντιδράσεις του. Διαβεβαιώστε το, ότι δεν ευθύνεται το ίδιο για το θάνατο του αγαπημένου του προσώπου και τονίστε ότι δεν υπάρχει τίποτα που θα μπορούσε να είχε κάνει για να αποτρέψει τον θάνατο.
Ποιο είναι το κατάλληλο χρονικό πλαίσιο και περιβάλλον για να γίνει η ανακοίνωση;
Η ενημέρωση του παιδιού πρέπει να γίνει αμέσως μετά το συμβάν από τους γονείς ή σε κάποιες εξαιρετικές περιπτώσεις από κάποιο πολύ οικείο τους πρόσωπο. Η καθυστέρηση δημιουργεί σύγχυση, ανασφάλεια και φόβο. Η σιωπή που μπορεί να επικρατεί εντείνει την αγωνία τους (τα παιδιά διαισθάνονται τις αλλαγές), αισθάνονται μόνα και κάποιες φορές δίνουν τις δικές τους ερμηνείες (που συχνά είναι πιο τρομακτικές και από την πραγματικότητα).
Υπάρχουν ηλικιακά όρια ανάμεσα στον τρόπο προσέγγισης της ανακοίνωσης; Π.χ. ένα παιδί στο νηπιαγωγείο και ένα παιδί στο δημοτικό πρέπει να έχουν διαφορετική προσέγγιση;
Τόσο για τα παιδιά νηπιαγωγείου, όσο και για τα παιδιά δημοτικού, η ανακοίνωση χρειάζεται να γίνεται άμεσα, με ειλικρίνεια και με λόγια απλά και κατανοητά. Και στις δύο περιπτώσεις χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη "πέθανε" και ιδιαίτερα για τα παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας γιατί δεν αντιλαμβάνονται το μεταφορικό λόγο (π.χ. έφυγε, χάθηκε).
Υπάρχουν κατηγορίες παιδιών που θα ήταν προτιμότερο να μην ανακοινωθεί ο θάνατος; Κι αν ναι ποιες;
Όλα τα παιδιά έχουν δικαίωμα να ενημερώνονται. Συχνά λέγεται ότι τα παιδιά με νοητική υστέρηση ή άλλου τύπου δυσκολίες δεν καταλαβαίνουν, επομένως είναι προτιμότερο να μην ενημερωθούν. Μιλήστε σε αυτά τα παιδιά και εξηγήστε με απλά λόγια τι συνέβη όπως κάνετε και με οτιδήποτε άλλο αφορά στην καθημερινότητά τους. Χρειάζονται, απλά, περισσότερη υπομονή, καθώς μπορεί να επαναλαμβάνουν πολλές φορές τις ίδιες ερωτήσεις και μπορεί να δυσκολεύονται να καταλάβουν και να αφομοιώσουν αυτό που συνέβη.
Θα πρέπει το παιδί να παρευρίσκεται στην τελετή της κηδείας;
Η έννοια του πένθους συνδέεται με τους πολιτισμικούς και κοινωνικούς κανόνες και τα τελετουργικά που συνοδεύουν το γεγονός του θανάτου. Τα παιδιά συμμετέχουν σε τελετές που οργανώνουν οι ενήλικες χωρίς τα παιδιά συχνά να ρωτούνται για αυτές. Καλό είναι η οικογένεια να ενθαρρύνει τα παιδιά να σχεδιάσουν και τα δικά τους τελετουργικά (π.χ. να κάνουν όλοι μαζί σαν οικογένεια το αγαπημένο γλυκό του μπαμπά που έχει πεθάνει) που έχουν νόημα για τα ίδια και να τους επιτρέψει να συμμετέχουν σε οικογενειακές εκδηλώσεις πένθους εφόσον όμως το επιθυμούν. Η συμμετοχή του παιδιού στις εκδηλώσεις πένθους όπως η κηδεία, το μνημόσυνο, η επίσκεψη στον τάφο, απαιτεί μία προετοιμασία των παιδιών. Χρειάζεται οι γονείς να εξηγήσουν με απλό τρόπο π.χ. τι είναι η κηδεία και τι ακριβώς θα συμβεί στη διάρκεια της τελετής. Χρειάζεται οι γονείς να ρωτήσουν το παιδί αν θα ήθελε να παραβρεθεί στην τελετή και σε περίπτωση που το επιθυμεί, πρέπει να φροντίσουν να βρίσκεται μαζί με κάποιον που θα είναι σε θέση να το στηρίξει και να ανταποκριθεί στις ανάγκες του.
Διαφέρουν οι αντιδράσεις θρήνου των παιδιών από ηλικία σε ηλικία;
Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας, αν και αντιλαμβάνονται την απουσία ενός σημαντικού προσώπου, δεν κατανοούν την οριστικότητα του θανάτου. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας αντιλαμβάνονται ότι ο θάνατος είναι ένα μη αναστρέψιμο γεγονός, πιστεύοντας όμως ότι συμβαίνει μόνο στους άλλους. Τέλος, οι έφηβοι συνειδητοποιούν ότι όλοι οι άνθρωπο είναι θνητοί και είναι σε θέση να δώσουν μεταφυσικές και συμβολικές ερμηνείες στο θάνατο. Μερικές από τις συνήθεις αντιδράσεις θρήνου σε όλες τις ηλικίες, οι οποίες είναι απόλυτα φυσιολογικές είναι οι εξής: θλίψη, ξεσπάσματα θυμού ή κλάματος, φόβος αποχωρισμού, φόβος για το σκοτάδι, αλλαγές στις συνήθειες ύπνου και φαγητού, αλλαγές στη συμπεριφορά (απομόνωση, εσωστρέφεια, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά όταν μιλάμε για εφήβους κυρίως), ενοχές για τον θάνατο σημαντικού ανθρώπου στη ζωή τους, αλλά και σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχικές διαταραχές, έξαρση των αλλεργιών).
Ποιες είναι οι ανησυχητικές εκδηλώσεις θρήνου;
Μερικές ανησυχητικές αντιδράσεις σε ένα παιδί που θρηνεί είναι: η παρατεταμένη αποχή από το παιχνίδι και τις σχέσεις με τους συνομήλικους, οι επίμονες κατηγορίες του παιδιού που απευθύνονται προς τον εαυτό του ή άλλους (τους οποίους θεωρεί υπεύθυνους για το θάνατο), η αυτοκαταστροφική συμπεριφορά (ναρκωτικά, ροπή για ατυχήματα) και οι επίμονες σκέψεις αυτοκτονίας (έφηβοι), τα παρατεταμένα, σοβαρά προβλήματα στη σχολική απόδοση ή στη σχέση με τους συμμαθητές και τους δασκάλους, η πλήρης ταύτιση με το άτομο που πέθανε και η συστηματική προσπάθεια του παιδιού να καλύψει το κενό που δημιούργησε ο θάνατος στην οικογένεια, οι παρατεταμένες διαταραχές στη διατροφή ή/και στον ύπνο (βουλιμία, επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες), οι έντονες και παρατεταμένες σωματικές ενοχλήσεις ή και η εμφάνιση παρόμοιων συμπτωμάτων με αυτά που παρουσίαζε στο παρελθόν το άτομο που πέθανε.
Τι πρέπει να κάνουμε σε αυτές τις περιπτώσεις;
Στις περιπτώσεις αυτές είναι καλό να απευθυνθείτε σε κάποια συμβουλευτική υπηρεσία ή σε κάποιον ειδικό που ασχολείται με παιδιά που θρηνούν.
Ποιο χρονικό διάστημα απαιτείται για να επιστρέψει το παιδί στην κανονικότητά του;
Οι γονείς χρειάζεται να ενθαρρύνουν και να στηρίξουν το παιδί τους να συνεχίσει τη ζωή του διατηρώντας σταθερό, όσο είναι δυνατό, το περιβάλλον και τις συνθήκες ζωής. Το παιδί συχνά εκφράζει την επιθυμία να συνεχίσει κανονικά τις δραστηριότητες του. Η επιθυμία αυτή είναι φυσιολογική και πηγάζει από την ανάγκη να αισθανθεί ξανά ότι υπάρχει ασφάλεια και κάποια σταθερότητα στη ζωή του. Για αυτό οι γονείς χρειάζεται να επιτρέψουν στο παιδί τους να συμμετέχει σε κοινωνικές εκδηλώσεις, σε εκδρομές ή και σχολικές γιορτές, όσο πρόσφατος και αν είναι ο θάνατος. Με αυτή τους τη στάση το διευκολύνουν να ξαναβρεί ένα φυσιολογικό ρυθμό ζωής, χωρίς να αισθάνεται ότι προδίδει αυτόν που πέθανε.
Θεωρείτε ότι ένα παιδί που έχει βιώσει απώλεια σε μικρή ηλικία θα αναπτύξει κάποιους διαφορετικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης των καταστάσεων όταν ενηλικιωθεί;
Όλα τα παιδιά που έχουν χάσει ένα σημαντικό πρόσωπο στη ζωή τους (π.χ. έναν από τους δύο γονείς) μεγαλώνουν με αυτή και μαθαίνουν να ζουν με την απουσία του/της. Σημασία έχει η ποιότητα της στήριξης που δέχεται ένα παιδί μετά από μία προσωπική του απώλεια. Αυτό επηρεάζει τον θρήνο του, αλλά και την ένταξη της απώλειας στην ιστορία της ζωής του.
Φέτος, η "Μέριμνα" συμπληρώνει 24 χρόνια ζωής. Ποιος ακριβώς είναι ο σκοπός της λειτουργίας της;
Το όραμα της "Μέριμνας" περιλαμβάνει: τη δωρεάν παροχή ποιοτικής φροντίδας που ανταποκρίνεται στις ανάγκες των παιδιών και των γονιών, που είτε ζουν με μία απειλητική για τη ζωή ασθένεια, είτε θρηνούν την απώλεια αγαπημένου προσώπου και την ανάπτυξη υποστηρικτικών κοινοτήτων, τόσο μέσω της ευαισθητοποίησης των πολιτών, όσο και της εξειδικευμένης εκπαίδευσης και επιμόρφωσης όσων παρέχουν υπηρεσίες στο παιδί και την οικογένειά του.
Οι στόχοι της "Μέριμνας", λοιπόν, είναι: η παροχή υπηρεσιών στο παιδί που πενθεί την απώλεια αγαπημένου προσώπου ή στο παιδί που πάσχει από απειλητική για τη ζωή ασθένεια - σε συνδυασμό με τη στήριξη των μελών της οικογένειάς του, η εξειδικευμένη κατάρτιση επαγγελματιών ψυχικής υγείας και εκπαιδευτικών στη στήριξη παιδιών που βιώνουν εμπειρίες αρρώστιας, απώλειας ή θανάτου, καθώς και η επιμόρφωση των επαγγελματιών υγείας στην παιδιατρική ανακουφιστική φροντίδα. Παράλληλα, στόχος μας είναι η ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας σε θέματα που αφορούν τη ζωή, τη σοβαρή αρρώστια και το θάνατο, αλλά και η έρευνα σε θέματα που αφορούν τις επιπτώσεις της βαριάς αρρώστιας και του θανάτου στη ζωή των παιδιών και των οικογενειών τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι με αφορμή τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές αλλαγές που συμβαίνουν στην Ελλάδα και ευρύτερα στον κόσμο, επιδιώκουμε να προσαρμόζουμε συνεχώς τις υπηρεσίες μας στις μεταβαλλόμενες ανάγκες που αντιμετωπίζουν παιδιά και οικογένειες.
Ως επιστημονικός φορέας, τέλος, η "Μέριμνα" αναγνωρίζει πως κάποια παιδιά είναι περισσότερο ευάλωτα όταν πάσχουν από μία σοβαρή αρρώστια, όταν πενθούν το θάνατο αγαπημένου τους προσώπου ή όταν βιώνουν μία τραυματική απώλεια. Λαμβάνοντας πρωτίστως υπόψη το βέλτιστο συμφέρον κάθε παιδιού, δεσμεύεται να προασπίζεται την προστασία των παιδιών και εφήβων που δέχονται τις υπηρεσίες της. Με βάση τα παραπάνω, σε κάθε έκφανση των δραστηριοτήτων της η "Μέριμνα": προσεγγίζει κάθε παιδί με εκτίμηση και σεβασμό, συνεργάζεται με τους γονείς του, τους φροντιστές και άλλους φορείς που είναι απαραίτητοι για τη διασφάλιση του βέλτιστου συμφέροντός του, υιοθετεί επιστημονικά τεκμηριωμένες παρεμβάσεις και πρακτικές που βασίζονται στην επιστημονική γνώση και κρίση των ειδικών ψυχικής υγείας και υγείας, προστατεύει τα παιδιά και τους εφήβους από κάθε δημόσια έκθεση και ανεπιθύμητη προβολή και φροντίζει ώστε το ανθρώπινο δυναμικό της να υλοποιεί τις αρχές και τις διεργασίες της εποπτείας, της υποστήριξης, του ελέγχου, της εκπαίδευσης, καθώς και της συνεχούς επαγγελματικής ανάπτυξης
Πού και πώς μπορεί να λάβει κανείς τις υπηρεσίες της;
Η "Μέριμνα", αναγνωρίζοντας τις ανάγκες των παιδιών και γονιών που αντιμετωπίζουν την σοβαρή αρρώστια ή το θάνατο οικείου προσώπου, ίδρυσε το 1998 ένα Συμβουλευτικό Κέντρο για τη Στήριξη Παιδιών και Οικογενειών που Πενθούν στην Αθήνα, ενώ από το 2013 λειτουργεί και δεύτερο Συμβουλευτικό Κέντρο στη Θεσσαλονίκη που εξυπηρετεί τις ανάγκες της Βορείου και Δυτικής Ελλάδας. Σκοπός των Συμβουλευτικών Κέντρων της "Μέριμνας" είναι η ψυχολογική στήριξη των παιδιών - εφήβων και των οικογενειών τους όταν ένα αγαπημένο πρόσωπο τους νοσεί από μια σοβαρή ασθένεια ή έχει πεθάνει. Αυτή η ψυχολογική στήριξη προσφέρεται εντελώς δωρεάν, είτε μέσω ατομικών συναντήσεων, είτε μέσω συμμετοχής σε ομάδες στήριξης για γονείς και ομάδες στήριξης για παιδιά. Επίσης, η"Μέριμνα" παρέχει συμβουλευτική και μέσω τηλεφώνου σε γονείς, εκπαιδευτικούς, επαγγελματίες ψυχικής υγείας και φορείς που δεν έχουν πρόσβαση στο Συμβουλευτικό Κέντρο της Αθήνας ή της Θεσσαλονίκης. Η συμβουλευτική αυτή, μάλιστα, δεν αφορά μονάχα τη μεμονωμένη και εφάπαξ διαχείριση μιας κρίσιμης κατάστασης, καθώς μπορεί να περιλαμβάνει μια τακτική επικοινωνία με την οικογένεια και το σχολείο όταν έχει συμβεί τραυματικό γεγονός που επηρεάζει τη ζωή των παιδιών, των οικογενειών και της κοινότητας.
....................................................................................................................................................................................
Δημοσιογραφική Επιμέλεια: Ευθύμιος Σαββάκης
Εικαστικό Εξωφύλλου: Carla Colembe/Huffington Post