Η μουσικοθεραπεία είναι μια σχετικά καινούργια θεραπεία για τα ελληνικά δεδομένα, σε αντίθεση με την Αμερική, τη Μεγάλη Βρετανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες όπου η μουσικοθεραπεία εφαρμόζεται εδώ και 60 χρόνια. Η μουσικοθεραπεία μπορεί να προσφέρει ένα εναλλακτικό τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης στους ανθρώπους εκείνους που η λεκτική επικοινωνία είναι ανεπαρκής ή αδύνατη ως μέσο έκφρασης.
Γράφει η Σάννυ Λεβή
Μουσικοθεραπεύτρια Dip M.Th (University of Surrey Roehampton) SRMT, DipGSM (Guildhall School of Music and Drama)
Η μουσικοθεραπεία είναι μία ειδικότητα με καθαρά θεραπευτικό χαρακτήρα. Δεν επιδιώκει ούτε την ψυχαγωγία αλλά ούτε και τη μουσική εκπαίδευση. Ο θεραπευτής δεν διδάσκει μουσική, ούτε παροτρύνει το θεραπευόμενο να παίξει με συγκεκριμένο τρόπο. Oι μουσικοθεραπευτές στο εξωτερικό εργάζονται σε νοσοκομεία παίδων και ενηλίκων, σε σχολεία για άτομα με ειδικές ανάγκες και αναπτυξιακές διαταραχές, σε κέντρα ημέρας για ενήλικες με συναισθηματικές δυσκολίες και ψυχικές ασθένειες, σε ψυχιατρεία και ιδιωτικά.
Η μουσική στη μουσικοθεραπεία χρησιμοποιείται ως μέσο επικοινωνίας, έκφρασης και δημιουργικότητας, προσφέροντας στα άτομα που έχουν περιορισμένες δυνατότητες λεκτικής επικοινωνίας έναν εναλλακτικό τρόπο επικοινωνίας και έκφρασης. Παράλληλα όμως απευθύνεται και σε άτομα που ενώ μπορεί να έχουν μία άρτια ικανότητα επικοινωνίας μέσα από το λόγο, παρόλα αυτά μπορεί να αντιμετωπίζουν δυσκολία έκφρασης μέσα από αυτόν, και κατά συνέπεια η συγκεκριμένη θεραπεία να μπορεί να τους προσφέρει εναλλακτικές διεξόδους έκφρασης.
Η μουσικοθεραπεία ξεκίνησε βασιζόμενη στο αξίωμα ότι η ικανότητα του να ανταποκρινόμαστε στη μουσική είναι μία έμφυτη ανθρώπινη ποιότητα, η οποία δεν αλλοιώνεται μέσα από την αρρώστια ή την αναπηρία. Η μουσική αποτελείται από διάφορα στοιχεία όπως ο ρυθμός, η μελωδία, η αρμονία, ο παλμός, η ένταση κτλ, στοιχεία τα οποία έχει διαπιστωθεί ότι σχετίζονται άμεσα με την ίδια μας την ανθρώπινη οντότητα.
Για παράδειγμα, η ένταση, ο παλμός και ο ρυθμός βρίσκονται στους κτύπους της καρδιάς μας, στην αναπνοή μας, στις κινήσεις μας. Όταν γελάμε, κλαίμε, φωνάζουμε ή όταν τραγουδάμε δημιουργούμε μελωδίες που έχουνε ένταση, ρυθμό και συγκεκριμένη διάρκεια. Όλες λοιπόν αυτές οι οικείες συνδέσεις με τη μουσική παραμένουν αμετάβλητες σε κάθε άνθρωπό ασχέτως της οποιασδήποτε ασθένειας ή αναπηρίας, και δεν εξαρτώνται από το αν κάποιος έχει μουσική παιδεία ή γνώσεις.
Συνεπώς η θεραπεία αυτή απευθύνεται σε μία μεγάλη γκάμα ατόμων - από παιδιά μικρής ηλικίας μέχρι ηλικιωμένους - καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα παθήσεων.
Θεραπευτικοί στόχοι στη Μουσικοθεραπεία
Οι θεραπευτικοί στόχοι στη μουσικοθεραπεία διαμορφώνονται σύμφωνα με τις ανάγκες του κάθε ατόμου, ενθαρρύνοντας θετικές αλλαγές στην συμπεριφορά με σκοπό την βελτίωση της ποιότητα της ζωής του. Πιο συγκεκριμένα όσο αναφορά στα άτομα με αναπτυξιακές διαταραχές η μουσικοθεραπεία στοχεύει:
Στην επικοινωνία.
Στη δημιουργική έκφραση.
Στην ανάπτυξη του λόγου, ενθαρρύνοντας το άτομο να χρησιμοποιεί τη φωνή του ως μέσο έκφρασης.
Στη συναισθηματική στήριξη.
Στην ανάπτυξη αυτοεκτίμησης και πρωτοβουλίας.
Στη προώθηση της κοινωνικότητας ενισχύοντας συγκεκριμένα τις δεξιότητες που χρειάζεται το κάθε άτομο για να αναπτύξει επικοινωνιακές ικανότητες και να δημιουργήσει διαπροσωπικές σχέσεις.
Στη καλλιέργεια ενός θεραπευτικού πλαισίου μέσα στο οποίο το άτομο θα μπορέσει να βιώσει και να εκφράσει ποικίλα συναισθήματα, αναπτύσσοντας ταυτόχρονα μεγαλύτερη συναίσθηση και κατανόηση των συναισθημάτων του.
Στη βελτίωση τη ποιότητα της ζωής του ατόμου μέσα από τις εμπειρίες που αποκομίζει κατά τη διάρκεια της θεραπείας μαθαίνοντας να μοιράζεται, να εκφράζεται, να δίνει και να δέχεται.
Στη καλλιέργεια της προσοχής, της ικανότητας συγκέντρωσης και μνήμης
Πώς διεξάγονται οι συνεδρίες
Οι συνεδρίες μπορεί να είναι δυαδικές ή ομαδικές ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε ατόμου, και διαρκούν από 30- 45/50 λεπτά. Μιλάμε για μία ενεργητική θεραπεία κατά τη διάρκεια της οποία ο θεραπευτής με το θεραπευόμενο συμμετέχουν ενεργά, παίζοντας σχεδόν πάντα μαζί. Η θεραπεία διεξάγεται σε ένα δωμάτιο γεμάτο κρουστά, τύμπανα, μεταλλόφωνα, ξυλλόφωνα κτλ ,όργανα δηλαδή που δεν απαιτούν μουσικές γνώσεις για να μπορέσει κανείς να παράγει ρυθμούς και μελωδίες μέσα από αυτά. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, ο θεραπευτής ενθαρρύνει το παιδί να εξερευνήσει τον κόσμο του ήχου μέσα από τη φωνή του ή μέσα από απλά μουσικά όργανα, που δεν απαιτούν μουσική γνώση, ώστε να δημιουργήσει τη δική του μουσική γλώσσα επικοινωνίας ,τη δική του μουσική αυτοσχεδιάζοντας.
O θεραπευτής δεν επεμβαίνει με διδακτικό η συμπεριφοριστικό τρόπο στο τρόπο που το παιδί επιλέγει να εκφραστεί και δε καθοδηγεί τη μουσική του έκφραση. Αντιθέτως του αφήνει χώρο να εκφραστεί όπως εκείνο θέλει. Καθώς λοιπόν το παιδί αρχίζει να παίζει ο θεραπευτής παρατηρώντας κάποια συγκεκριμένα στοιχεία, συνοδεύσει και υποστηρίζει τους αυτοσχέδιους ήχους του παιδιού με τρόπο τέτοιο ώστε να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό θεραπευτικό αποτέλεσμα.
Ο θεραπευτής στη μουσικοθεραπεία επικεντρώνεται στα πράγματα τα οποία το άτομο μπορεί να κάνει, προσπαθώντας να αξιοποιήσει και τη παραμικρή σωματική κίνηση, τη πιο μικρή λεπτομέρεια, το πιο μικρό ήχο για να δημιουργήσει μία επικοινωνιακή σχέση με το παιδί. Ο θεραπευτής όταν το παιδί αρχίζει να παίζει δεν επικεντρώνει τη προσοχή του στις μουσικές ικανότητες του παιδιού ή στην αισθητική πλευρά του μουσικού αποτελέσματος. Αρχικά η προσοχή του θεραπευτή επικεντρώνεται στο τρόπο που το κάθε άτομο παράγει και οργανώνει αυθόρμητα τους μουσικούς του ήχους σε σχέση με το θεραπευτή ή τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας.
Η μουσική συμπεριφορά του θεραπευομένου αποκαλύπτει στοιχεία τόσο για τη προσωπικότητά του όσο και για το τρόπο που σχετίζεται έξω από το θεραπευτικό χώρο. Στη μουσική τα συναισθήματα δεν εκφράζονται μέσα από λέξεις, αλλά μέσα από μια πληθώρα δυναμικών ήχων και ηχοχρωμάτων. Μέσα από αυτό το σκεπτικό η προσοχή του θεραπευτή επικεντρώνεται παράλληλα στην έκφραση και στις συναισθηματικές ποιότητες (feeling qualities) της αυτοσχέδιας μουσικής του παιδιού. Με απλά λόγια τι συναισθήματα ξυπνά η μουσική του παιδιού;
Ο θεραπευτής προσπαθεί αποκωδικοποιώντας μουσικά χαρακτηριστικά όπως είναι η ένταση, ο ρυθμός κτλ να συντονισθεί συναισθηματικά με το παιδί, σε μια προσπάθεια να το στηρίξει συναισθηματικά, να του δώσει να καταλάβει ότι όλα τα συναισθήματα είναι αποδεκτά, γίνεται δέκτης όλων αυτών των συναισθημάτων σε μια προσπάθεια να κερδίσει την εμπιστοσύνη του και να το βοηθήσει σιγά σιγά να ανοιχτεί και να μπορέσει να εξωτερικεύσει πρώτα μέσα από τη μουσική και μετά εάν επιθυμεί και μπορεί μέσα από το λόγο το πως αισθάνεται.
Ο Γουίνικοτ στο βιβλίο του «Παίξιμο και Πραγματικότητα», αναφέρεται στην ικανότητα του παιξίματος σαν ένδειξη ψυχικής υγείας και μέσου για τη διαδικασία ανάπτυξης και εξέλιξης όχι μόνο του παιδιού αλλά και του ενήλικα. Στο παίξιμο και μόνο σ' αυτό το παιδί ή ο ενήλικας γίνεται ικανός να είναι δημιουργικός και να χρησιμοποιεί όλη του την προσωπικότητα, και μόνο όταν το άτομο είναι δημιουργικό ανακαλύπτει τον εαυτό του (Γουίνικοτ). Η χρήση της μουσικής ως μέσου επικοινωνίας μας παραπέμπει σε πρώιμα στάδια επικοινωνίας, στο στάδιο της προγλωσσικής επικοινωνίας που λαμβάνει χώρα συνήθως μεταξύ μητέρας – βρέφους.
Oι μελέτες πάνω στο προγλωσσικό τρόπο επικοινωνίας μητέρας-βρέφους, έχουν επηρεάσει ουσιαστικά το πρακτικό και θεωρητικό σκέλος της μουσικοθεραπείας μιας και ή θεραπεία αυτή βασίζεται κυρίως στη μη λεκτική επικοινωνία. Πολλοί ερευνητές και κυρίως ο Ντάνιελ Στερν έθεσε στις μελέτες του το παρακάτω ερώτημα του οποίου οι απαντήσεις αποτελούν τις βάσεις για την διαμόρφωση των τεχνικών στη μουσικοθεραπεία.
Πώς μπορεί κανείς να διεισδύσει στο συναισθηματικό κόσμο ενός ατόμου και να του δώσει να καταλάβει ότι τον νοιώθει χωρίς να χρησιμοποιήσει λέξεις;
Μελετητές παρατήρησαν ότι η μητέρα χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές ώστε να δώσει στο μωρό της να καταλάβει ότι οι πράξεις του έχουν επικοινωνιακό και παράλληλα συναισθηματικό χαρακτήρα-χωρίς όμως να χρειάζεται να χρησιμοποιεί λέξεις. Αυτές οι τεχνικές όπως θα δείτε παρακάτω έχουν καθαρά μουσικό χαρακτήρα. Ο Ντάνιελ Στερν ο οποίος επικέντρωσε τις έρευνές του πάνω στο τρόπο με τον οποίο η μητέρα συντονίζεται με το συναισθηματικό κόσμου του βρέφους και ανταποκρίνεται στις ανάγκες του, χωρίς να χρησιμοποιήσει λέξεις παρατήρησε ότι όταν για παράδειγμα το βρέφος κάνει μία κίνηση με το χέρι του, η μητέρα θα διαλέξει ένα διαφορετικό τρόπο έκφρασης, π.χ. τη φωνή της με σκοπό όχι να μιμειθεί τη συμπεριφορά αυτή καθ’αυτή του βρέφους, αλλά κάποια στοιχεία της συμπεριφοράς, τα οποία αντανακλούν το συναισθηματικό κόσμο του παιδιού. Άρα, πολύ απλά, δεν είναι η πράξη αυτή καθαυτή που μας ενδιαφέρει αλλά τα χαρακτηριστικά της.
Ας πάρουμε ξανά το παράδειγμα του μωρού που κουνάει το χέρι του. Το σημαντικό στοιχείο είναι ο τρόπος με τον οποίο το μωρό κουνάει το χέρι του, η ένταση, ο ρυθμός και ή διάρκεια της συγκεκριμένης κίνησης, γιατί αυτά τα χαρακτηριστικά προσδίδουν συναισθήματα στη συγκεκριμένη πράξη. Επίσης είναι σημαντική η απάντηση, ανταπόκριση της μητέρας. Η διάρκεια της χειρονομίας, πράξης, ή φωνής της μητέρας θα πρέπει να έχει την ίδια ένταση, διάρκεια, ή ρυθμό με τη κίνηση του χεριού του παιδιού της ώστε να επιτευχθεί συναισθηματικός συντονισμός. Μέσα από την επανάληψη το μωρό αντιλαμβάνεται ότι η απάντηση της μητέρας του πχ σχετίζεται με το τη κίνηση του χεριού Μέσα από αυτή τη διαδικασία (και την επανάληψη της) η μητέρα μεταβιβάζει ότι αναγνωρίζει το συναίσθημα που κρύβεται πίσω από μία εξωτερική έκφραση, ενώ το βρέφος συνειδητοποιεί ότι μπορεί να μοιραστεί τα συναισθήματα του με άλλους ανθρώπους.
Δυστυχώς το στάδιο της προγλωσσικής επικοινωνίας δεν καλλιεργείται αρκετά ανάμεσα στη σχέση γονιού-μητέρας και παιδιού διότι το παιδί με αναπτυξιακές διαταραχές δε δίνει στο γονιό του αρκετά εναύσματα επικοινωνίας, (γκριμάτσες, φωνές, βλέμματα κτλ)τα οποία ο γονιός μπορεί να εκλάβει ως σημάδια επικοινωνίας και να τα καθρεφτίσει.
Στη μουσικοθεραπεία, κυρίως με τα άτομα τα οποία δεν έχουν λόγο, αναπαράγεται μέσα από τη μουσική σχέση αυτό το στάδιο ώστε το άτομο να ενισχύσει το έναυσμα για επικοινωνία , το λόγο και τις κοινωνικές του δεξιότητες.
Ο μουσικοθεραπευτής θα αξιοποιήσει και την πιο μικρή σωματική κίνηση, την πιο μικρή λεπτομέρεια που μπορεί του δώσει ο θεραπευομένος. Θα πιάσει το ρυθμό, την έντασή της και θα προσπαθήσει να αντικατοπτρίσει μουσικά το συναίσθημα που βγαίνει μέσα από τη συγκεκριμένη κίνηση. Μέσα από τη μουσική αντανάκλαση θα προσπαθήσει να μεταβιβάσει ότι αναγνωρίζει το συναίσθημα που βρίσκεται πίσω από αυτή τη κίνηση. Μ΄αυτό το τρόπο αναπτερώνει σιγά σιγά την αυτοεκτίμηση και τον ψυχισμό του θεραπευομένου, ενώ παράλληλα τον βοηθά να συνειδητοποιήσει ότι μπορεί να μοιραστεί τα συναισθήματά του με άλλους ανθρώπους.
Οι Νόρντοφ και Ρόμπινς, πρωτοπόροι της μουσικοθεραπείας αναφέρουν:
"...Εκλαμβάνουμε αυτές τις παθολογικές εκδηλώσεις, και μέσα από τους αυτοσχεδιασμούς... συναντούμε το τέμπο απ' ο,τιδήποτε κάνει το παιδί- το τέμπο του περπατήματός του, του χτυπήματος του κεφαλιού του, του βαδίσματός του πάνω-κάτω, τη κίνησης του σώματός του μπρος και πίσω...και το δίνουμε πίσω σ’αυτό μέσα από τη μουσική, ώστε να αποκτήσει μία νέα εμπειρία αυτού που κάνει συνήθως."
Πηγή